ΙΕΡΟ ΜΟΝΥΔΡΙΟ ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡΟΣ ΧΡΙΣΤΟΥ. ΕΝΑ ΜΕΤΟΧΙ ΤΗΣ ΟΜΩΝΥΜΗΣ, ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ, ΣΤΙΣ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΕΛΕΥΘΕΡΕΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΠΑΓΓΑΙΟΥ



Πριν 25 χρόνια παρέδωσα στην κ. Φωτεινή Μπεϊκάκη, την ακούραστη δασκάλα και ερευνήτρια της τοπικής ιστορίας του ιστορικού χωριού των Ελευθερών, του σημερινού Δήμου Παγγαίου, (το οποίο, πριν καταστραφεί από τους Οθωμανούς, περί το έτος 1629, ήταν μια μεγάλη και σημαντική κωμόπολη, που λεγόταν Ελευθερούπολη και ήταν έδρα ομώνυμης επισκοπής, της Ιεράς Μητροπόλεως Φιλίππων, ενώ, τότε ακόμη, η σημερινή Ελευθερούπολη λεγόταν τότε Πράβι)), τα αναφερόμενα στη συνέχεια έγγραφα του αρχείου της Ιεράς Μονής Παντοκράτορος του Αγίου Όρους, τα οποία είχα βρει και μελετήσει στον 17ο τόμο των ARCHIVES DE L’ ATHOS, που εκδόθηκαν το 1991 και σχολιάστηκαν στην γαλλική γλώσσα, από τους Gabrielle Millet και Paul Lemerle και δημοσιεύτηκαν από τον Jaques Leffort, υπό την εποπτεία της γαλλικής Academie des inscriptions et des Belles letrres και της Ακαδημίας Αθηνών. Στο συγκεκριμένο τόμο, που έχει τίτλο ACTES DU PANTOCRATOR, υπήρχαν δημοσιευμένα και σχολιασμένα τα εξής Αθωνικά χειρόγραφα:

Το χρυσόβουλο του αυτοκράτορα Μανουήλ Β’ Παλαιολόγου, που εκδόθηκε τον Ιανουάριο του 1394 και με το οποίο ο αναφερθείς επιβεβαίωσε τις κτήσεις της Ιεράς Μονής Παντοκράτορος του Αγίου όρους, στην Μακεδονία και στη νήσο Θάσο. Στο προοίμιο του χειρογράφου αυτού, αναφέρεται ότι τον αυτοκράτορα επισκέφθηκαν μοναχοί της αναφερθείσας, Ιεράς Μονής και του ζήτησαν να εκδώσει χρυσόβουλο, δηλαδή αυτοκρατορικό έγγραφο, με το οποίο να επιβεβαιώνει τα κτήματα της Μονής, τα οποία της είχε δωρίσει ο πατέρας του, αυτοκράτορας Ιωάννης Ε’ Παλαιολόγος, γιατί, σε πυρκαγιά που είχε πλήξει την Μονή το έτος 1391, το χρυσόβουλο του Ιωάννη Ε’ και όλοι οι τίτλοι των κτημάτων της Μονής είχαν καεί.

Ο Μανουήλ Β’, αφού ζήτησε να του φέρουν οι μοναχοί μαρτυρίες από γέροντες και άλλων μοναστηριών του Αγ. Όρους, που να επιβεβαιώνουν ότι πράγματι η Μονή Παντοκράτορος κατείχε αυτά τα Μετόχια, (αυτή η πληροφορία περιέχεται στο αμέσως επόμενο χειρόγραφο), εξέδωσε το συγκεκριμένο έγγραφο, στο οποίο, μεταξύ άλλων κτημάτων, που βρίσκονταν σε ολόκληρη την Μακεδονία, αναγνώρισε κι επιβεβαίωσε ότι η Μονή κατείχε και «εν τη Ελευθερουπόλει μονύδριον εις όνομα τιμώμενον του Παντοκράτορος, οικήματα, αμπέλια, χωράφια και υδρομύλωνα, άπερ κατέχουσι μέχρι του νυν».

Τον Ιούνιο του ίδιου εκείνου έτους (1394), ο Πατριάρχης Αντώνιος Δ’, με σιγιλιώδες γράμμα του, επιβεβαίωσε τις κτήσεις της Ιεράς Μονής Παντοκράτορος, μεταξύ των οποίων και την κτήση του Μονυδρίου στην Ελευθερούπολη (σημερινές Ελευθερές του Δήμου Παγγαίου).

Έχοντας μελετήσει τα ανωτέρω έγγραφα, απευθύνθηκα τότε στην αγαπητή φίλη, κ. Φωτεινή Μπεϊκάκη, που γνώριζε άριστα την τοπογραφία της βυζαντινής Ελευθερουπόλεως, αφού ήταν γηγενής, (είχε γεννηθεί, ζούσε κι εξακολουθεί να ζει στις Ελευθερές), να μου πει αν γνωρίζει κάτι, για τον τόπου όπου βρισκόταν το Μονύδριο της Ιεράς Μονής Παντοκράτορος του Αγίου όρους. Η κ. Μπεϊκάκη με οδήγησε, λοιπόν, σε μικρή απόσταση βορείως του σημερινού οικισμού των Ελευθερών, στη νοτιο-ανατολική πλαγιά του Συμβόλου όρους, σε μια περιοχή ερειπίων, που ονομάζεται «Παναγίτσα»., για την οποία, όμως, «θ’ αφήσω» την ίδια να μιλήσει στη συνέχεια.

Η κ. Μπεϊκάκη, ενθουσιασμένη από τις δικές μου πληροφορίες, απέστειλε επιστολή στην Ιερά Μονή Παντοκράτορος του Αγίου Όρους και ζήτησε περισσότερες πληροφορίες. Έλαβε, λοιπόν, σε απάντηση της επιστολής της, την από 3-12-2003 επιστολή του ιερομονάχου της Ιεράς Μονής Παντοκράτορος, πατρός Θεοφίλου, ο οποίος επιβεβαίωσε ότι στα αρχεία της Μονής τους υπάρχει το χρυσόβουλο του αυτοκράτορα Μανουήλ Β' Παλαιολόγου και το Πατριαρχικό Σιγίλιο, στα οποία αναφέρθηκα. Της έγραψε, συγκεκριμένα, ο προ αναφερθείς ιερομόναχος:

«Από την ανάγνωση του χρυσοβούλου του Μανουήλ Β' Παλαιολόγου (1394) προκύπτει ότι το Μονύδριο τού Παντοκράτορος Χριστού στην Ελευθερούπολη (Λιμήν Ελευθερών) πρέπει να ήταν αρκετά σημαντικό Μετόχι. Το γεγονός ότι ήταν κτητορική δωρεά = αυτοκρατορική δωρεά, δείχνει την σπουδαιότητά του. Άλλες παρόμοιες δωρεές ήταν: στο Στρυμόνα - Αμφίπολη ; περίπου 20.000 στρέμματα, στην Θάσο : περίπου 25.000 στρέμματα, στην Λήμνο : περίπου 12.000 στρέμματα. Βεβαίως το Μονύδριο του Παντοκράτορος Χριστού στην Ελευθερούπολη δεν φαίνεται να είναι τόσο μεγάλο όσο τα προαναφερθέντα, καθώς απουσιάζουν στην συνέχεια άλλα έγγραφα, στα οποία να. κατοχυρώνεται ή έκτασή του, πάντως ως κτητορική δωρεά φαίνεται ότι περιλαμβάνει σημαντική έκταση. Σύμφωνα με το χρυσόβουλο του Μανουήλ Β', η περιοχή που ανήκει στο Μονύδριο περιλαμβάνει αμπέλια (επομένως επικλινές έδαφος), χωράφια (πεδιάδα) και ένα νερόμυλο (υπήρχε κάποιο ποτάμι στην περιοχή;) Η απουσία οριοθετήσεως της εκτάσεως πιθανώς να οφείλεται στο γεγονός ότι ή περιοχή αυτή οριοθετείται εκ της φυσικής μορφολογίας του εδάφους. Η απουσία εγγράφων, μεταγενεστέρων της χρονολογίας του 1394, πιθανόν να οφείλεται στους εξής λόγους: α) Τα έγγραφα φυλάσσονταν στα κατά τόπους Μετόχια. Με την καταστροφή του Μονυδρίου καταστράφηκε και το Αρχείο. β) Είναι πιθανόν να υπάρχουν οθωμανικά έγγραφα αμετάφραστα στον Φάκελο του Αρχείου μας με τίτλο : Υποδιοίκηση Ζίχνης και Πραβίου». Δυστυχώς δεν γνωρίζουμε περισσότερα στοιχεία για το εάν το μοναστήρι ήταν ανδρικό ή γυναικείο [μάλλον πρέπει να ήταν ανδρικό, καθώς τα γυναικεία μοναστήρια ήταν πολύ λίγα και συνήθως περιορισμένα μέσα σε πόλεις], ούτε γνωρίζουμε από πηγές του Αρχείου μας πότε και πώς κατεστράφη. Ίσως η μελέτη της τοπικής ιστορίας φέρει αποτελέσματα. Πάντως μία πολύ δύσκολη εποχή για τα μετόχια των Μονών του Αγίου Όρους στην Μακεδονία ήταν το 1821. Τότε, επειδή oι Μονές βοήθησαν την επανάσταση του Εμμανουήλ Παππά στην Χαλκιδική, υπέστησαν μεγάλες ζημίες από τους Τούρκους. Ιδιαιτέρως υπέφεραν τα Μετόχια. Γνωρίζουμε ότι στο Μετόχιο της Μονής μας στην Αμφίπολη οι Τούρκοι σκότωσαν μονάχους. Δεν είναι λοιπόν απίθανο η καταστρoφή της Μονής και η σφαγή των Μοναχών να ανάγεται σε αυτή την εποχή. Στη συνέχεια τα υπολείμματα των ερειπίων χρησιμοποιήθηκαν ως οικοδομικό υλικό από τους κατοίκους της περιοχής».

Έρχομαι, τώρα, στις νεότερες Ελευθερές, για ν’ αναφερθώ, κατ’ αρχάς, στον Βασίλειο Μπαστούνη, ο οποίος, «από παλιούς, ντόπιους κατοίκους είχε ακούσει πως στις πλαγιές του βουνού Συμβόλου (Πρινάριον όρος λεγόταν στα βυζαντινά χρόνια) και κοντά σε μια τοποθεσία βορειοδυτικά από το χωριό, που λέγεται «Παναγίτσα», υπήρχε παλιότερα ένα αντρικό μοναστήρι, εις το όνομα τιμώμενον του Παντοκράτορος, που ήταν μετόχι της Μονής Παντοκράτορος του Αγίου Όρους και πως στο μοναστήρι εκείνο υπήρχε μια θαυματουργή εικόνα της Παναγίας, που με τα χρόνια είχε χαθεί. Έβαλε λοιπόν στόχο να ψάξει για την εικόνα εκείνη. Για καιρό έψαχνε στην περιοχή που του είχαν πει, που τότε ήταν σκεπασμένη από πυκνό δάσος με πουρνάρια, το «κλησά ορμάν» (δάσος της εκκλησίας), ώσπου μια μέρα, στις αρχές του 1924, καμώνοντας πως κόβει ξύλα ανάμεσα σε ερείπια, που όπως φαίνεται ανήκαν στο μοναστηριακό αυτό συγκρότημα, βρήκε στη ρίζα ενός πουρναριού, δίπλα σε μεγάλο βράχο, την εικόνα που έψαχνε. Εκεί, πλάι στο βράχο, έχτισε με πέτρες ένα πρόχειρο προσκυνητάρι με ντουλαπάκι, όπου, σε συνεννόηση με τον παπά του χωριού, έβαλαν μέσα το εικόνισμα της Παναγίας, (ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΕΚΕΙΝΟ ΠΡΟΣΚΥΝΗΤΑΡΙ ΤΟ ΒΛΕΠΕΤΕ ΣΤΗΝ 5Η ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ, ΠΟΥ ΑΝΑΡΤΩ). Εκεί έμεινε για πολλά χρόνια και κάθε χρόνο στη γιορτή της στις 15 Αυγούστου γινόταν μεγάλη πανήγυρη, όπου ανέβαιναν όλοι οι κάτοικοι, όχι μοναχά των Ελευθερών, αλλά και των γύρω χωριών, για να τιμήσουν την Παναγία, να προσκυνήσουν τη θαυματουργή εικόνα της και να ζητήσουν τη χάρη της και τη βοήθειά της».

Εν συνεχεία, από το βιβλίο της κ. Μπεϊκάκη «Ελευθερές άλλοτε και σήμερα», αντιγράφω: «Όλοι οι Λευτεριανοί, τουλάχιστον στα παιδικά τους χρόνια, έχουν ανέβει στην «Παναγίτσα» και έχουν προσκυνήσει τη μικρή εικόνα της, που βρήκε το 1923-24 ο Βασίλης Μπαστούνης, στη ρίζα ενός πουρναριού, δίπλα σε βράχο, όταν έκοβε ξύλα. Η εικόνα φυλαγόταν για πολλά χρόνια (1924-1970) μέσα σε ένα ντουλαπάκι, που έχτισε ο Βασί¬λης Μπαστούνης, στο βράχο που ήταν κοντά στο πουρνάρι. Αργότερα, δίπλα στο βράχο, κάποιος χριστιανός έχτισε ένα προσκυνητάρι και έβαλε την εικόνα μέσα σ' αυτό (ΤΟ ΝΕΩΤΕΡΟ ΑΥΤΟ ΠΡΟΣΚΥΝΗΤΑΡΙ ΤΟ ΒΛΕΠΕΤΕ ΣΤΗΝ ΤΡΙΤΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΤΕΤΑΡΤΗ ΑΠΟ ΤΙΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ). Εκεί έμεινε μέχρι το 1986, οπότε ο Λάμπρος Καραβασιλείου έχτισε ένα μικρό εξωκλήσι και έβαλε εκεί το εικόνισμα της Παναγίας, το οποίο, κατά παράδοξο τρόπο εξαφανίστηκε. Στη θέση του πήγαν άλλο εικόνισμα της Παναγίας και μεγαλύτερο.

»Την πρώτη Αυγούστου κάθε χρόνο, προς το απόγευμα, ανεβαίνουν στο εξωκλήσι αρκετοί Λευτεριανοί, κυρίως γυναίκες και παιδιά. Ανάβουν το καντηλάκι, τα κεράκια τους, πίνουν και παίρνουν μαζί τους αγιασμό, που βγαίνει από τον βράχο και μετά όλοι μαζί, αφού πάρουν και την εικόνα, κατηφορίζουν για το χωριό. Στο δρόμο η εικόνα αλλάζει χέρια. Πρέπει να την κρατήσουν όσοι έκαναν τάμα, ζητώντας τη βοήθειά της. Περνώντας μπροστά από τα καφενεία του χωριού, οι άνδρες σηκώνονται όρθιοι και σταυροκοπιούνται, δείγμα του σεβασμού που έχουν μέσα τους, στο άγιο πρόσωπό της. Πριν φτάσει στην εκκλησία του Αγ. Δημητρίου, χτυπούν οι καμπάνες, για να υποδεχτούν την Παναγία μέσα στο χωριό, αλλά και να ανακοινώσουν ότι έφτασε και να τρέξουν όλοι για παράκληση. Η εκκλησία γεμίζει κόσμο. Όλοι ασπάζονται την εικόνα της και όλοι ενδόμυχα κάτι της ζητούν. Στο χωριό θα μείνει όλο τον Δεκαπενταύγουστο. Το απόγεμα της γιορτής της, αφού ψαλεί η τελευταία παράκληση, με τον ίδιο τρόπο, με τη συνοδεία κατοίκων του χωριού θα επιστρέψει στον τόπο της. Εκεί θα μείνει όλο το χρόνο μέχρι να ξανάρθει ο Αύγουστος.

»Ωστόσο δε μένει όλο τον χρόνο στη μοναξιά, γιατί την επισκέπτονται πολύ συχνά και γυναίκες και παιδιά. Πηγαίνουν να ανάψουν το καντηλάκι της και να προσκυνήσουν. Πηγαίνουν να ζητήσουν τη χάρη της, για κάποιο πρόβλημα που έχουν. Πηγαίνουν έτσι απλά, γιατί τους τραβάει ο χώρος της. Καθημερινά (εκτός του χιονιά) περνούν από εκεί οι βοσκοί... Τη Μεγάλη Παρασκευή σχεδόν όλα τα παιδιά, τα κορίτσια οι γυναίκες και πολλοί άνδρες θα περάσουν από την «Παναγίτσα», είτε πολύ πρωί με την δροσιά είτε το απογευματάκι, πηγαίνοντας αγριολούλουδα, να στολίσουν το εικόνισμά της και να ανάψουν τα καντηλάκια της. Πιο συχνά από όλους ανεβαίνει στο εξωκλήσι αυτό ο Λάμπρος Καραβασιλείου. Το σκουπίζει, το περιποιείται, πηγαίνει κεριά…»

Στο ίδιο βιβλίο, η κ. Μπεϊκάκη, στο στο κεφάλαιο με τίτλο «η. Ιστορία του χώρου της «Παναγίτσας» και το Μοναστήρι του Παντοκράτορος Χριστού», γράφει τα εξής: «Πώς βρέθηκε στο χώρο αυτόν, μέσα στα πυκνά πουρνάρια και στην ερημιά, το μικρό αυτό εικόνισμα και πόσα χρόνια έτρωγε τις βροχές και τα χιόνια; Η παράδοση έλεγε πως σ' εκείνο το χώρο υπήρχε μοναστήρι που το κατέστρεψαν οι Τούρκοι, αφού προηγουμένως έσφαξαν τους μοναχούς, που τους βρήκαν να εργάζονται στα αμπέλια τους. Δεν υπάρχει λόγος να αμφιβάλλει κανείς γι' αυτό, γιατί ανεβαίνοντας στο εξωκλήσι της «Παναγίτσας» δεξιά και δίπλα στη ρεματιά διακρίνονται τα ερείπιά του. Αν γυρίσει κανείς μέσα σ' αυτό το χώρο, πολύ εύκολα θα διακρίνει τα θεμέλια από δύο μικρά εκκλησάκια και το ιερό τους. (ΣΤΙΣ ΔΥΟ ΠΡΩΤΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΠΟΥ ΑΝΑΡΤΩ, ΠΟΥ ΕΙΝΑΙ ΣΕΛΙΔΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΗΣ κ. ΜΠΕΪΚΑΚΗ, ΠΟΥ ΠΡΟΑΝΈΦΕΡΑ, ΒΛΕΠΕΤΕ ΤΑ ΕΡΕΙΠΙΑ ΤΟΥ ΜΕΤΟΧΙΟΥ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡΟΣ, ΟΠΩΣ ΑΥΤΑ ΦΑΙΝΟΝΤΑΝ ΚΑΤΑ ΤΠΟΝ ΧΡΟΝΟ ΕΚΔΟΣΗΣ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ, ΔΗΛ. ΤΟ 2004). Εξάλλου, αν δεν υπήρχε το μοναστήρι, πώς βρέθηκε η εικόνα της Παναγίας εκεί κοντά; Η εικόνα και τα ερείπια βεβαιώνουν την ύπαρξή του. Στη συνείδηση όλων μας γεννήθηκε η πίστη ότι το μοναστήρι αυτό ήταν αφιερωμένο στην Παναγία. Τώρα ήρθε το πλήρωμα του χρόνου να μάθουμε την αλήθεια. (Εδώ, η κ. Μπεϊκάκη αναφερόταν στην ενημέρωση που της είχα κάνει εγώ, σχετικά με τα δημοσιευμένα χειρόγραφα του αρχείου της Ιεράς Μονής Παντοκράτορος, τα οποία είχα ήδη βρει και μελετήσει, μεταφράζοντας τα σχόλιά τους από την γαλλική γλώσσα). Πράγματι υπήρχε μοναστήρι. Υπήρχε το μοναστήρι του «Παντοκράτορος Χριστού» και ήταν «Μετόχι» του μεγάλου μοναστηρίου του «Παντοκράτορος» του Αγίου Όρους».

Τέλος, σε άλλο σημείο του ίδιου βιβλίου της, η κ. Μπεϊκάκη αναφέρει και τα εξής ενδιαφέροντα: «Στο ιερό του Αγ. Ταξιάρχη, δίπλα στην επιγραφή που αναφέρει πότε χτίστηκε ο ναός, υπάρχει μια άλλη πιο μικρή επιγραφή με ανάγλυφα γράμματα που γράφει για κάποιο ναό της Παναγίας που «ανεκαινίσθη» για δεύτερη φορά «επί αρχιεπισκόπου Φιλίππων κυρού Κλήμεντος του έτους ΖΡΙΔ (1614)». Στην ίδια επιγραφή σε μια άκρη είναι χαραγμένο το 1820. Κανείς δεν ήξερε από τους εντόπιους ποιος το χάραξε και για ποιο σκοπό. Όλοι όμως ήξεραν ότι για να χτίσουν τον Άγιο Ταξιάρχη, μετέφεραν τις πέτρες από το μοναστήρι της «Παναγίτσας» και όλοι παραδέχονταν ότι ανάμεσα σε αυτές ήταν και η επιγραφή αυτή. Εκείνο το 1820 μήπως το χάραξε κάποιος Λευτεριανός, τότε που κατέστρεψαν οι Τούρκοι το μοναστήρι και κατέσφαξαν τους μοναχούς, για να θυμίζει τον χρόνο της καταστροφής; Ίσως με τα χρόνια δοθεί η πραγματική απάντηση».

Τον χώρο της Μονής επισκέφθηκα κι εγώ, μετά την πρώτη συνάντησή μου με την κ. Μπεϊκάκη, αρκετές φορές, ορισμένες μαζί της, αλλά και με τον αγαπητό φίλο Νικόλαο Ζήκο, τότε Έφορο της ΙΒ’ Εφορείας βυζαντινών αρχαιοτήτων Καβάλας, ο οποίος εντόπισε τα ερείπια του καθολικού της Μονής, ενός παρεκκλησίου και της τράπεζας (τραπεζαρίας) της, έκτοτε όμως δεν έλαβε χώρα καμία ανασκαφή και ο τόπος καλύφθηκε πλήρως από τα πουρνάρια, (ΔΕΙΤΕ, ΕΤΣΙ, ΤΟΝ ΧΩΡΟ ΤΩΝ ΕΡΕΙΠΙΩΝ, ΣΤΙΣ ΤΕΣΣΕΡΙΣ, ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΜΟΥ). Με το Νίκο καταλήξαμε στο συμπέρασμα ότι τόσο η περιγραφή του Μονυδρίου του Παντοκράτορος στην βυζαντινή Ελευθερούπολη, όπως αυτή έγινε στα δύο περιγραφέντα χειρόγραφα του έτους 1394, όσο και η ζώσα, προφορική παράδοση στο χωριό των γηγενών Μακεδόνων «Ελευθεραί» συντείνουν στο καταστήσουν σφόδρα πιθανό, (μια πιθανότητα, όμως, που θα μετατραπεί σε βεβαιότητα, μόνο όταν ανασκαφεί συστηματικά ο ερειπιώνας της Μονής), το γεγονός ότι τα ερείπια της τοποθεσίας «Παναγίτσα» ταυτίζονται με τα ερείπια του Μονυδρίου του Παντοκράτορος, της ομώνυμης, μεγάλης, Ιεράς Μονής του Αγίου Όρους!