ΜΟΥΣΘΕΝΗ. ΕΝΑΣ ΠΑΝΑΡΧΑΙΟΣ ΟΙΚΙΣΜΟΣ, ΣΤΟΥΣ ΝΟΤΙΟΥΣ ΠΡΟΠΟΔΕΣ ΤΟΥ ΠΑΓΓΑΙΟΥ
ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ: ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΜΟΥΣΘΕΝΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΤΗΣ – ΠΕΡΓΑΜΟΝ: ΘΡΑΚΙΚΟ ΠΟΛΙΣΜΑ ΤΩΝ ΠΙΕΡΩΝ ΘΡΑΚΩΝ ΤΟΥ ΠΑΓΓΑΙΟΥ
Α) ΓΕΝΙΚΑ, ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ , ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΙΕΡΙΑ ΚΟΙΛΑΔΑ
Στην περιοχή του Παγγαίου εντοπίστηκαν σαφή ίχνη παλαιολιθικής εγκατάστασης, (πριν το 10.000 π.Χ.), μεταξύ άλλων θέσεων και σε πεδινό σημείο της Μουσθένης.
Στη νεολιθική περίοδο (μετά το 7.000 π.Χ.) και μέχρι και την ύστερη εποχή του χαλκού, ανάμεσα στους 31 γνωστούς οικισμούς της Ανατολικής Μακεδονίας, (στους οποίους περιλαμβάνονται και κατοικημένα σπήλαια) περιλαμβανόταν και οικισμός που βρισκόταν σε χαμηλό σημείο της Μουσθένης και συγκεκριμένα στην θέση «Κεραμιδαριό», κοντά στο παρεκκλήσι της Αγίας Παρασκευής και ο οποίος χρονολογήθηκε, σύμφωνα με τα επιφανειακά ευρήματα, στο 5.000 - 4.000 π.Χ. Αν, στο σημείο αυτό, λάβουμε υπόψη ότι, στη Νεολιθική εποχή, η πυκνότητα του πληθυσμού στην Ανατολική Μακεδονία υπολογίζεται σε 1,5 κάτοικο ανά τετρ. χιλιόμετρο, δηλαδή περίπου σε 15.000 κατοίκους σ' όλη την Ανατολική Μακεδονία, αυτό σημαίνει ότι ο πεδινοί οικισμοί της Μουσθένης και της Μεσωρόπης, υφιστάμενοι, ο πρώτος και σ' ολόκληρη την παλαιολιθική κι οι δυο δε στη νεολιθική εποχή, ήταν σημαντικές κοιτίδες, για όλη την ευρύτερη περιοχή.
Στην εποχή του Ομήρου, οι Θράκες έφθαναν ακόμη μέχρι τον Όλυμπο και την Χαλκιδική κι έσπευσαν να βοηθήσουν τους Τρώες στον Τρωικό Πόλεμο. Συνεπώς, αυτοί κατείχαν κι ολόκληρη την μεταξύ του Νέστου και του Στρυμόνα περιοχή και κατά συνέπεια και το Παγγαίο, που μέχρι την εποχή του βασιλέως των Μακεδόνων Φιλίππου του Β' εθεωρείτο Θράκη.
Γύρω στον 750 π.Χ. τα δύο σπουδαιότερα θρακικά φύλα που διαδραμάτισαν κυρίαρχο ρόλο στα δρώμενα του Παγγαίου στους ιστορικούς χρόνους, οι Ηδώνες ή Ηδωνοί και οι Πίερες, κατοικούσαν ακόμη στις προγονικές εστίες τους, οι πρώτοι στην πέραν του Στρυμόνος Μυγδονία και οι δεύτεροι στους πρόποδες του Ολύμπου, την μέχρι και σήμερα καλούμενη Πιερία. Ήδη όμως από τον 7ο αιώνα π.Χ. και μετά εκδιώκονται από τους πρώτους Μακεδόνες βασιλείς, οι μεν Πίερες από τον Περδίκα τον 1ο, οι δε Ηδώνες ή Ηδωνοί από τον Αλέξανδρο τον 1ο κι αναγκάζονται να μετακινηθούν στην εδώθε του Στρυμόνος περιοχή και να εγκατασταθούν, οι μεν Πίερες στην νότια του Παγγαίου εκτεινόμενη Πιερία Κοιλάδα, ανατολικά μέχρι την σημερινή Ελευθερούπολη και νότια μέχρι και την θάλασσα, που πήρε έκτοτε το όνομά τους και ονομάστηκε Πιερικός Κόλπος, (δείτε Θουκυδίδη ΙΙ, 99, 3: "Την δε παρά θάλασσαν νυν Μακεδονίαν Αλέξανδρος ο Περδίκκου πατήρ και οι πρόγονοι αυτού Τημενίδαι, το αρχαίον όντες εξ Άργους, πρώτοι εκτήσαντο και εβασίλευσαν, αναστήσαντες μάχη, εκ μεν Πιερίας Πίερας, οί ύστερον υπό το Παγγαίον, πέραν του Στρυμόνος, ώκησαν Φάγρητα και άλλα χωρία (και έτι νυν Πιερικός Κόλπος καλείται η υπό τω Παγγαίω προς θάλασσαν γη"), οι δε Ηδώνες στην κάτω κοιλάδα του Στρυμόνα και στο βορειοδυτικό Παγγαίο.
Σ’ εκείνη, την αρχαϊκή εποχή, η Πιερία κοιλάδα βρισκόταν στο περιθώριο της Θασιακής περαίας, των αποικιών, δηλαδή, που είχαν δημιουργήσει οι Θάσιοι στην ακτή. Οι σχέσεις μεταξύ των Πιέρων και των Θασίων είναι ακόμη αδιευκρίνιστες, αφού οι ιστορικές πηγές δεν προσφέρουν πληροφορίες σχετικά με το θέμα. Διατηρούσαν προφανώς σχέσεις, αλλά δεν είχαν ενταχθεί στην επικράτεια της Θάσου στις αρχές του 5ου αι. π.Χ., όπως και το Παγγαίο και τα μεταλλεία του, που σύμφωνα με τον Ηρόδοτο εξακολουθούσαν να είναι στα χέρια των Θρακών. Η θασιακή, Σκαπτή Ύλη αναζητείται από την πρόσφατη αρχαιολογική έρευνα ανατολικά της Καβάλας, στις νότιες υπώρειες των βουνών της Λεκάνης, ως τον ποταμό Νέστο.
Β) ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΠΕΡΓΑΜΟΝ
Στην ανατολική είσοδο της Μουσθένης, στην θέση «Κουλές» ή «Αλωνάκι», «Κουλές - Αλωνάκι» και στην αριστερή πλευρά της εθνικής οδού Καβάλας - Θεσσαλονίκης, βλέπει κάποιος τα ερείπια ενός τείχους της κλασσικής εποχής, κάτω από το εκεί ευρισκόμενο πευκοδάσος, το οποίο καλύπτει την αγορά της αρχαίας πόλης, (όλοι οι γύρω αγροί έχουν απαλλοτριωθεί, εδώ και πολλά χρόνια, από την ΙΗ' Εφορεία Προϊστορικών και κλασσικών αρχαιοτήτων). Πρόκειται για την πόλη ΠΕΡΓΑΜΟΝ, για την οποία ο Ηρόδοτος (VII, 112), περιγράφοντας την πορεία του Ξέρξη προς την Ελλάδα, το έτος 480 π.Χ., λέει: "παραμειψάμενος δε ο Ξέρξης την ειρημένην, δεύτερα παραμείβετο τείχεα τα Πιέρων, τών ενί Φάγρης εστί ούνομα και ετέρω Πέργαμος. Ταύτη μεν δή παρ' αυτά τα τείχεα την οδόν εποιέετο, εκ δεξιής χειρός το Παγγαίον όρος απέργων, εόν μέγα τε και υψηλόν..."
Ταυτίζοντας ο μεγάλος Γάλλος αρχαιολόγος COLLART, στο θαυμάσιο σύγγραμμά του, (που εκδόθηκε στη δεκαετία του 1930), με τίτλο «Philιppes, ville de la Macedoine, des ses origines jusqu’ a la fin de l’ epoque romaine» (Φίλιπποι, πόλη της Μακεδονίας, από τις απαρχές της μέχρι και το τέλος της ρωμαϊκής εποχής), για πρώτη φορά το αρχαίο Πιερικό πόλισμα Πέργαμον με τα ερείπια της αρχαίας πόλης που βρίσκεται στ’ αριστερά της εισόδου της Μουσθένης, γράφει στην σελίδα 75 του συγγράμματός του: «Σώζεται κοντά στην Μουσθένια – ένα από αυτά τα μεγάλα και ωραία χωριά, των οποίων τα σπίτια με τους χλοερούς κήπους είναι κτισμένα στις απότομες πλαγιές του Παγγαίου, από τις οποίες κατεβαίνουν άφθονα νερά – τα ερείπια μιας αρχαίας οχύρωσης: χοντρά τείχη, με ανώμαλη εμφάνιση, περιβάλλουν ένα λοφίσκο ο οποίος καταλαμβάνει σχεδόν το μέσον της κοιλάδος (εννοεί την Πιερία κοιλάδα) και την ελέγχει». Στη συνέχεια ο ίδιος συγγραφέας, αναφερόμενος στα ερείπια του κάστρου στην τοποθεσία «Τσάλι» γράφει: «επίσης, πολλούς αιώνες αργότερα, η επιλογή αυτής της θέσης δικαιώθηκε από τους Βυζαντινούς και εν συνεχεία από τους Τούρκους, οι οποίοι οχύρωσαν με τείχη μια βραχώδη περιοχή, πολύ απόκρημνη, απομακρυνόμενη σ’ αυτό το σημείο από το όρος (Παγγαίο), από την οποία η θέα είναι απεριόριστη προς ολόκληρη την Πιερία κοιλάδα. Δεν πρέπει λοιπόν κάποιος να διστάσει ν’ αναγνωρίσει εδώ ένα από τα τείχη των Πιέρων για τα οποία μιλάει ο Ηρόδοτος, κατά τη γνώμη μας το Πέργαμον ή κάποιο άλλο, όχι όμως τον Φάγρητα, διότι αυτός ο τελευταίος πρέπει να βρισκόταν πιο δυτικά και κυρίως πολύ κοντά στην παραλία..»
Στη αρχαιολογική αυτή θέση ξεκινούν σύντομα, (ίσως ήδη και να ξεκίνησαν) ανασκαφές. Τα τείχη της αρχαίας πόλης, που σώζονται, εντυπωσιάζουν με την τειχοδομία τους. Η οχύρωση περιβάλλει τον λόφο, που βρίσκεται στους νότιους πρόποδες του Παγγαίου όρους, με φυσική, οχυρή μορφολογία. Δημιουργεί δυο πύλες εισόδου, μια στα Β-ΒΑ και μια δεύτερη στα Ν- ΝΔ. Από την πρώτη πύλη διακρίνονται ακόμη επιτόπου οι δύο κατώτερες λιθόπλινθοι των παραστάδων, ενώ φαίνεται και ο βράχος, λαξευμένος για ομαλότερη πρόσβαση. Ο κύριος πυρήνας των τειχών είναι αρχαίος, κυρίως στα ανατολικά και νότια. Αυτά χρησιμοποιήθηκαν ως υποδομή στις νεότερες φάσεις, ρωμαϊκές, βυζαντινές και τουρκοκρατίας. Η τειχοδομία της πρώτης φάσης, πιθανότατα αρχαϊκών χρόνων, όπως σώζεται στο νότιο σκέλος, ακολουθεί το τραπεζιόσχημο σχεδόν ισόδομο σύστημα, με ένθετες πλακαρές πέτρες στα κενά. Μέσα στην οχύρωση και γύρω από αυτήν έχει βρεθεί κεραμική που χρονολογείται από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού (2η χιλιετία π.Χ.) και από όλες τις επόμενες ιστορικές περιόδους, μέχρι και τα βυζαντινά χρόνια. Βρέθηκαν επίσης αρκετές επιγραφές, οι περισσότερες επιτύμβιες ρωμαϊκές (1ου-2ου αι. μ.Χ), καθώς και μια επιγραφή χαραγμένη στους κατώτερους δόμους του νότιου σκέλους, μάλλον όνομα, επίσης ρωμαϊκών χρόνων.
Γενικά, τα αρχαιολογικά ευρήματα μαρτυρούν μεγάλη διάρκεια ζωής για την πόλη αυτή, παρόλο που οι ιστορικές πηγές δεν την αναφέρουν και πολύ συχνά.
Με το τέλος των Μηδικών πολέμων, τον 5ο και τον 4ο αι π.Χ., η αρχαία Πέργαμος περιήλθε στη σφαίρα επιρροής της Αμφίπολης, όπως κι ολόκληρη η κοιλάδα, ως ζωτικός χώρος της επέκτασης της Αθηναίων.
Αργότερα, με την επέκταση των Μακεδόνων, μάλλον εντάχθηκε στη χώρα των Φιλίππων.
Τέλος, στα ρωμαϊκά χρόνια συμπεριλαμβανόταν σίγουρα στην επικράτεια των Φιλίππων, που γίνεται ρωμαϊκή αποικία (Colonia Victrix Philippensium).
Γ) ΑΛΛΕΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΕΣ, ΣΤΗΝ ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΜΟΥΣΘΕΝΗΣ
Όπως γράφει η εξαίρεση αρχαιολόγος Δημητρία Μαλαμίδου, που έλκει την καταγωγή από την Μουσθένη, εκτός από την οχυρωμένη πόλη στην θέση «Κουλές - Αλωνάκι», κεραμική ελληνιστικών χρόνων έχει βρεθεί και στην τοποθεσία «Μποστάνι», στον Αη-Γιάννη, βόρεια του χωριού. Ίχνη μεταλλευτικής δραστηριότητας έχουν εντοπισθεί στα βόρεια και ανατολικά της Μουσθένης, ενώ τα σπηλαιοανοίγματα στις «Παναγίας τρύπες» είναι πιθανόν να ήταν μεταλλευτικές στοές.
Μια τριγράμματη, λατινική επιγραφή, στη θέση «Πολιανούδα», βόρεια από το γήπεδο του χωριού, χρονολογείται στα ρωμαϊκά χρόνια και είναι μάλλον οροθέσιο, σημάδι που ορίζει σύνορο ανάμεσα σε ιδιοκτησίες. Τέτοια σημάδια σχετίζονται, προφανώς, με την οργάνωση του χώρου, στα πλαίσια της ρωμαϊκής χώρας των Φιλίππων, που έφτανε σίγουρα μέχρι και το Ποδοχώρι (το ρέμα Σικαλινιές), πιθανότατα και το Κοκκινοχώρι και τον Ακροπόταμο.
Επίσης, μια ρωμαϊκή - υστερορωμαϊκή εγκατάσταση, ίσως αγροτόσπιτο (villa rustica) ή παρόδιος σταθμός, εντοπίζεται στον κάμπο, στην τοποθεσία «Αγραμάδες», στο όριο με τη Μεσορόπη.
Τέλος, το κάστρο στην τοποθεσία «Τσάλη», ανατολικά της Μουσθένης, υπήρχε μάλλον από τα ύστερα ρωμαϊκά χρόνια (4ο-5ο αιώνα μ.Χ.), εξακολουθεί να κατοικείται στα Παλαιοχριστιανικά χρόνια (5ο - 6ο αι. μ.Χ.), όπως μαρτυρούν και τα λείψανα εκκλησίας.
Δ) ΣΤΙΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΠΟΥ ΑΝΑΡΤΩ, ΒΛΕΠΕΤΕ:
Στις φωτογραφίες 1η έως 6η, την απεριόριστη θέα, από τον λόφο της αρχαίας πόλης, προς την Πιερία κοιλάδα.
Στην 7η, τον δρόμο, από τον οποίο βαδίζει κάποιος κάτω από το νότιο τείχος της πόλης και κατά μήκος αυτού.
Στις φωτογραφίες 8η έως 24η, τα τείχη της πόλης, (σώζεται καλά κυρίως το νότιο τείχος)
Στην 25η φωτογραφία, ένα από τα πολυάριθμα όστρακα αγγείων, που βρίσκονται, διάσπαρτα, στην επιφάνεια του εδάφους, στον λόφο της αρχαίας πόλης.
Στις πέντε τελευταίες φωτογραφίες, (26η έως 30ή)Π, αρχαία βραχογραφήματα, πάνω στον λόφο της αρχαίας πόλης. (Για τα αρχαία βραχογραφήματα του Παγγαίου, σας παραπέμπω σε μια από τις σχετικές αναρτήσεις μου στο facebook:
https://www.facebook.com/theodoros.lymperakis/posts/pfbid0E5gBWT98KaLdJzQ7t5HYEUBbUS2fizbPxHP5kdkxb2FWTs3UaY9qTKy9ZFDmC2dsl
Δ) ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Κουκούλη – Χρυσανθάκη Χάιδω, «Αρχαία ιστορία και αρχαιότητες» στο ένθετο Επτά Ημέρες Το χρυσοφόρο Παγγαίο, Η Καθημερινή, 7.5.2000, 5-8.
Μαλαμίδου Δημητρία, Ιστορικά και αρχαιολογικά στοιχεία για την Μουσθένη.
Νικολαϊδου – Πατέρα Μαρία, «Τοπογραφία της Πιερίας κοιλάδας» στο Ιστορική τοπογραφία Μακεδονίας και Ηπείρου, Αφιέρωμα στον N.G.L. Hammond, Πεντάλοφος Κοζάνης 13-15.5.93, Παράρτημα Μακεδονικών αρ. 7, 1997, 309-319.
Πίκουλας Γιάννης, Η χώρα των Πιέρων. Συμβολή στην τοπογραφία της, Δήμος Πιερέων, ΚΕΡΑ, Αθήνα, 2001.
Πίκουλας Γιάννης, «Η αμαξήλατος οδός στη βόρεια Ελλάδα» στο Ιστορική τοπογραφία Μακεδονίας και Ηπείρου, Αφιέρωμα στον N.G.L. Hammond, Πεντάλοφος Κοζάνης 13-15.5.93, Παράρτημα Μακεδονικών αρ. 7, 1997, 357-364.
Σαμσάρης Δ.Κ., Ιστορική Γεωγραφία της Ανατολικής Μακεδονίας κατά την αρχαιότητα, Μακεδονική Βιβλιοθήκη αρ. 49, Θεσσαλονίκη, 1976.
Θ’ ΑΚΟΛΟΥΘΗΣΕΙ ΔΕΥΤΕΡΗ ΑΝΑΡΤΗΣΗ, ΜΕ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΟΥΣΘΕΝΗΣ, ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ
Στην εποχή του Ομήρου, οι Θράκες έφθαναν ακόμη μέχρι τον Όλυμπο και την Χαλκιδική κι έσπευσαν να βοηθήσουν τους Τρώες στον Τρωικό Πόλεμο. Συνεπώς, αυτοί κατείχαν κι ολόκληρη την μεταξύ του Νέστου και του Στρυμόνα περιοχή και κατά συνέπεια και το Παγγαίο, που μέχρι την εποχή του βασιλέως των Μακεδόνων Φιλίππου του Β' εθεωρείτο Θράκη.
Γύρω στον 750 π.Χ. τα δύο σπουδαιότερα θρακικά φύλα που διαδραμάτισαν κυρίαρχο ρόλο στα δρώμενα του Παγγαίου στους ιστορικούς χρόνους, οι Ηδώνες ή Ηδωνοί και οι Πίερες, κατοικούσαν ακόμη στις προγονικές εστίες τους, οι πρώτοι στην πέραν του Στρυμόνος Μυγδονία και οι δεύτεροι στους πρόποδες του Ολύμπου, την μέχρι και σήμερα καλούμενη Πιερία. Ήδη όμως από τον 7ο αιώνα π.Χ. και μετά εκδιώκονται από τους πρώτους Μακεδόνες βασιλείς, οι μεν Πίερες από τον Περδίκα τον 1ο, οι δε Ηδώνες ή Ηδωνοί από τον Αλέξανδρο τον 1ο κι αναγκάζονται να μετακινηθούν στην εδώθε του Στρυμόνος περιοχή και να εγκατασταθούν, οι μεν Πίερες στην νότια του Παγγαίου εκτεινόμενη Πιερία Κοιλάδα, ανατολικά μέχρι την σημερινή Ελευθερούπολη και νότια μέχρι και την θάλασσα, που πήρε έκτοτε το όνομά τους και ονομάστηκε Πιερικός Κόλπος, (δείτε Θουκυδίδη ΙΙ, 99, 3: "Την δε παρά θάλασσαν νυν Μακεδονίαν Αλέξανδρος ο Περδίκκου πατήρ και οι πρόγονοι αυτού Τημενίδαι, το αρχαίον όντες εξ Άργους, πρώτοι εκτήσαντο και εβασίλευσαν, αναστήσαντες μάχη, εκ μεν Πιερίας Πίερας, οί ύστερον υπό το Παγγαίον, πέραν του Στρυμόνος, ώκησαν Φάγρητα και άλλα χωρία (και έτι νυν Πιερικός Κόλπος καλείται η υπό τω Παγγαίω προς θάλασσαν γη"), οι δε Ηδώνες στην κάτω κοιλάδα του Στρυμόνα και στο βορειοδυτικό Παγγαίο.
Σ’ εκείνη, την αρχαϊκή εποχή, η Πιερία κοιλάδα βρισκόταν στο περιθώριο της Θασιακής περαίας, των αποικιών, δηλαδή, που είχαν δημιουργήσει οι Θάσιοι στην ακτή. Οι σχέσεις μεταξύ των Πιέρων και των Θασίων είναι ακόμη αδιευκρίνιστες, αφού οι ιστορικές πηγές δεν προσφέρουν πληροφορίες σχετικά με το θέμα. Διατηρούσαν προφανώς σχέσεις, αλλά δεν είχαν ενταχθεί στην επικράτεια της Θάσου στις αρχές του 5ου αι. π.Χ., όπως και το Παγγαίο και τα μεταλλεία του, που σύμφωνα με τον Ηρόδοτο εξακολουθούσαν να είναι στα χέρια των Θρακών. Η θασιακή, Σκαπτή Ύλη αναζητείται από την πρόσφατη αρχαιολογική έρευνα ανατολικά της Καβάλας, στις νότιες υπώρειες των βουνών της Λεκάνης, ως τον ποταμό Νέστο.
Β) ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΠΕΡΓΑΜΟΝ
Στην ανατολική είσοδο της Μουσθένης, στην θέση «Κουλές» ή «Αλωνάκι», «Κουλές - Αλωνάκι» και στην αριστερή πλευρά της εθνικής οδού Καβάλας - Θεσσαλονίκης, βλέπει κάποιος τα ερείπια ενός τείχους της κλασσικής εποχής, κάτω από το εκεί ευρισκόμενο πευκοδάσος, το οποίο καλύπτει την αγορά της αρχαίας πόλης, (όλοι οι γύρω αγροί έχουν απαλλοτριωθεί, εδώ και πολλά χρόνια, από την ΙΗ' Εφορεία Προϊστορικών και κλασσικών αρχαιοτήτων). Πρόκειται για την πόλη ΠΕΡΓΑΜΟΝ, για την οποία ο Ηρόδοτος (VII, 112), περιγράφοντας την πορεία του Ξέρξη προς την Ελλάδα, το έτος 480 π.Χ., λέει: "παραμειψάμενος δε ο Ξέρξης την ειρημένην, δεύτερα παραμείβετο τείχεα τα Πιέρων, τών ενί Φάγρης εστί ούνομα και ετέρω Πέργαμος. Ταύτη μεν δή παρ' αυτά τα τείχεα την οδόν εποιέετο, εκ δεξιής χειρός το Παγγαίον όρος απέργων, εόν μέγα τε και υψηλόν..."
Ταυτίζοντας ο μεγάλος Γάλλος αρχαιολόγος COLLART, στο θαυμάσιο σύγγραμμά του, (που εκδόθηκε στη δεκαετία του 1930), με τίτλο «Philιppes, ville de la Macedoine, des ses origines jusqu’ a la fin de l’ epoque romaine» (Φίλιπποι, πόλη της Μακεδονίας, από τις απαρχές της μέχρι και το τέλος της ρωμαϊκής εποχής), για πρώτη φορά το αρχαίο Πιερικό πόλισμα Πέργαμον με τα ερείπια της αρχαίας πόλης που βρίσκεται στ’ αριστερά της εισόδου της Μουσθένης, γράφει στην σελίδα 75 του συγγράμματός του: «Σώζεται κοντά στην Μουσθένια – ένα από αυτά τα μεγάλα και ωραία χωριά, των οποίων τα σπίτια με τους χλοερούς κήπους είναι κτισμένα στις απότομες πλαγιές του Παγγαίου, από τις οποίες κατεβαίνουν άφθονα νερά – τα ερείπια μιας αρχαίας οχύρωσης: χοντρά τείχη, με ανώμαλη εμφάνιση, περιβάλλουν ένα λοφίσκο ο οποίος καταλαμβάνει σχεδόν το μέσον της κοιλάδος (εννοεί την Πιερία κοιλάδα) και την ελέγχει». Στη συνέχεια ο ίδιος συγγραφέας, αναφερόμενος στα ερείπια του κάστρου στην τοποθεσία «Τσάλι» γράφει: «επίσης, πολλούς αιώνες αργότερα, η επιλογή αυτής της θέσης δικαιώθηκε από τους Βυζαντινούς και εν συνεχεία από τους Τούρκους, οι οποίοι οχύρωσαν με τείχη μια βραχώδη περιοχή, πολύ απόκρημνη, απομακρυνόμενη σ’ αυτό το σημείο από το όρος (Παγγαίο), από την οποία η θέα είναι απεριόριστη προς ολόκληρη την Πιερία κοιλάδα. Δεν πρέπει λοιπόν κάποιος να διστάσει ν’ αναγνωρίσει εδώ ένα από τα τείχη των Πιέρων για τα οποία μιλάει ο Ηρόδοτος, κατά τη γνώμη μας το Πέργαμον ή κάποιο άλλο, όχι όμως τον Φάγρητα, διότι αυτός ο τελευταίος πρέπει να βρισκόταν πιο δυτικά και κυρίως πολύ κοντά στην παραλία..»
Στη αρχαιολογική αυτή θέση ξεκινούν σύντομα, (ίσως ήδη και να ξεκίνησαν) ανασκαφές. Τα τείχη της αρχαίας πόλης, που σώζονται, εντυπωσιάζουν με την τειχοδομία τους. Η οχύρωση περιβάλλει τον λόφο, που βρίσκεται στους νότιους πρόποδες του Παγγαίου όρους, με φυσική, οχυρή μορφολογία. Δημιουργεί δυο πύλες εισόδου, μια στα Β-ΒΑ και μια δεύτερη στα Ν- ΝΔ. Από την πρώτη πύλη διακρίνονται ακόμη επιτόπου οι δύο κατώτερες λιθόπλινθοι των παραστάδων, ενώ φαίνεται και ο βράχος, λαξευμένος για ομαλότερη πρόσβαση. Ο κύριος πυρήνας των τειχών είναι αρχαίος, κυρίως στα ανατολικά και νότια. Αυτά χρησιμοποιήθηκαν ως υποδομή στις νεότερες φάσεις, ρωμαϊκές, βυζαντινές και τουρκοκρατίας. Η τειχοδομία της πρώτης φάσης, πιθανότατα αρχαϊκών χρόνων, όπως σώζεται στο νότιο σκέλος, ακολουθεί το τραπεζιόσχημο σχεδόν ισόδομο σύστημα, με ένθετες πλακαρές πέτρες στα κενά. Μέσα στην οχύρωση και γύρω από αυτήν έχει βρεθεί κεραμική που χρονολογείται από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού (2η χιλιετία π.Χ.) και από όλες τις επόμενες ιστορικές περιόδους, μέχρι και τα βυζαντινά χρόνια. Βρέθηκαν επίσης αρκετές επιγραφές, οι περισσότερες επιτύμβιες ρωμαϊκές (1ου-2ου αι. μ.Χ), καθώς και μια επιγραφή χαραγμένη στους κατώτερους δόμους του νότιου σκέλους, μάλλον όνομα, επίσης ρωμαϊκών χρόνων.
Γενικά, τα αρχαιολογικά ευρήματα μαρτυρούν μεγάλη διάρκεια ζωής για την πόλη αυτή, παρόλο που οι ιστορικές πηγές δεν την αναφέρουν και πολύ συχνά.
Με το τέλος των Μηδικών πολέμων, τον 5ο και τον 4ο αι π.Χ., η αρχαία Πέργαμος περιήλθε στη σφαίρα επιρροής της Αμφίπολης, όπως κι ολόκληρη η κοιλάδα, ως ζωτικός χώρος της επέκτασης της Αθηναίων.
Αργότερα, με την επέκταση των Μακεδόνων, μάλλον εντάχθηκε στη χώρα των Φιλίππων.
Τέλος, στα ρωμαϊκά χρόνια συμπεριλαμβανόταν σίγουρα στην επικράτεια των Φιλίππων, που γίνεται ρωμαϊκή αποικία (Colonia Victrix Philippensium).
Γ) ΑΛΛΕΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΕΣ, ΣΤΗΝ ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΜΟΥΣΘΕΝΗΣ
Όπως γράφει η εξαίρεση αρχαιολόγος Δημητρία Μαλαμίδου, που έλκει την καταγωγή από την Μουσθένη, εκτός από την οχυρωμένη πόλη στην θέση «Κουλές - Αλωνάκι», κεραμική ελληνιστικών χρόνων έχει βρεθεί και στην τοποθεσία «Μποστάνι», στον Αη-Γιάννη, βόρεια του χωριού. Ίχνη μεταλλευτικής δραστηριότητας έχουν εντοπισθεί στα βόρεια και ανατολικά της Μουσθένης, ενώ τα σπηλαιοανοίγματα στις «Παναγίας τρύπες» είναι πιθανόν να ήταν μεταλλευτικές στοές.
Μια τριγράμματη, λατινική επιγραφή, στη θέση «Πολιανούδα», βόρεια από το γήπεδο του χωριού, χρονολογείται στα ρωμαϊκά χρόνια και είναι μάλλον οροθέσιο, σημάδι που ορίζει σύνορο ανάμεσα σε ιδιοκτησίες. Τέτοια σημάδια σχετίζονται, προφανώς, με την οργάνωση του χώρου, στα πλαίσια της ρωμαϊκής χώρας των Φιλίππων, που έφτανε σίγουρα μέχρι και το Ποδοχώρι (το ρέμα Σικαλινιές), πιθανότατα και το Κοκκινοχώρι και τον Ακροπόταμο.
Επίσης, μια ρωμαϊκή - υστερορωμαϊκή εγκατάσταση, ίσως αγροτόσπιτο (villa rustica) ή παρόδιος σταθμός, εντοπίζεται στον κάμπο, στην τοποθεσία «Αγραμάδες», στο όριο με τη Μεσορόπη.
Τέλος, το κάστρο στην τοποθεσία «Τσάλη», ανατολικά της Μουσθένης, υπήρχε μάλλον από τα ύστερα ρωμαϊκά χρόνια (4ο-5ο αιώνα μ.Χ.), εξακολουθεί να κατοικείται στα Παλαιοχριστιανικά χρόνια (5ο - 6ο αι. μ.Χ.), όπως μαρτυρούν και τα λείψανα εκκλησίας.
Δ) ΣΤΙΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΠΟΥ ΑΝΑΡΤΩ, ΒΛΕΠΕΤΕ:
Στις φωτογραφίες 1η έως 6η, την απεριόριστη θέα, από τον λόφο της αρχαίας πόλης, προς την Πιερία κοιλάδα.
Στην 7η, τον δρόμο, από τον οποίο βαδίζει κάποιος κάτω από το νότιο τείχος της πόλης και κατά μήκος αυτού.
Στις φωτογραφίες 8η έως 24η, τα τείχη της πόλης, (σώζεται καλά κυρίως το νότιο τείχος)
Στην 25η φωτογραφία, ένα από τα πολυάριθμα όστρακα αγγείων, που βρίσκονται, διάσπαρτα, στην επιφάνεια του εδάφους, στον λόφο της αρχαίας πόλης.
Στις πέντε τελευταίες φωτογραφίες, (26η έως 30ή)Π, αρχαία βραχογραφήματα, πάνω στον λόφο της αρχαίας πόλης. (Για τα αρχαία βραχογραφήματα του Παγγαίου, σας παραπέμπω σε μια από τις σχετικές αναρτήσεις μου στο facebook:
https://www.facebook.com/theodoros.lymperakis/posts/pfbid0E5gBWT98KaLdJzQ7t5HYEUBbUS2fizbPxHP5kdkxb2FWTs3UaY9qTKy9ZFDmC2dsl
Δ) ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Κουκούλη – Χρυσανθάκη Χάιδω, «Αρχαία ιστορία και αρχαιότητες» στο ένθετο Επτά Ημέρες Το χρυσοφόρο Παγγαίο, Η Καθημερινή, 7.5.2000, 5-8.
Μαλαμίδου Δημητρία, Ιστορικά και αρχαιολογικά στοιχεία για την Μουσθένη.
Νικολαϊδου – Πατέρα Μαρία, «Τοπογραφία της Πιερίας κοιλάδας» στο Ιστορική τοπογραφία Μακεδονίας και Ηπείρου, Αφιέρωμα στον N.G.L. Hammond, Πεντάλοφος Κοζάνης 13-15.5.93, Παράρτημα Μακεδονικών αρ. 7, 1997, 309-319.
Πίκουλας Γιάννης, Η χώρα των Πιέρων. Συμβολή στην τοπογραφία της, Δήμος Πιερέων, ΚΕΡΑ, Αθήνα, 2001.
Πίκουλας Γιάννης, «Η αμαξήλατος οδός στη βόρεια Ελλάδα» στο Ιστορική τοπογραφία Μακεδονίας και Ηπείρου, Αφιέρωμα στον N.G.L. Hammond, Πεντάλοφος Κοζάνης 13-15.5.93, Παράρτημα Μακεδονικών αρ. 7, 1997, 357-364.
Σαμσάρης Δ.Κ., Ιστορική Γεωγραφία της Ανατολικής Μακεδονίας κατά την αρχαιότητα, Μακεδονική Βιβλιοθήκη αρ. 49, Θεσσαλονίκη, 1976.
Θ’ ΑΚΟΛΟΥΘΗΣΕΙ ΔΕΥΤΕΡΗ ΑΝΑΡΤΗΣΗ, ΜΕ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΟΥΣΘΕΝΗΣ, ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου