Ο ΕΘΝΟΜΑΡΤΥΡΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΥΠΟΛΕΩΣ, ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΔΗΣ.

Η ΑΓΝΩΣΤΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΡΟΤΟΜΗΣ ΤΟΥ, ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΕΝΑ ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΝΑΚΑΛΥΦΘΕΝ ΑΡΧΕΙΟ ΕΓΓΡΑΦΩΝ

Υπό Θεοδώρου Δημοσθ. Λυμπεράκη.

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ

Στο παρόν κεφάλαιο παρουσιάζουμε ορισμένες γνωστές, αλλά και κάποιες άγνωστες πτυχές της ζωής του Εθνομάρτυρα Μητροπολίτη Ελευθερουπόλεως, Γερμανού Σακελλαρίδη, παρμένες μέσα από τις σελίδες μιας σειράς αδημοσίευτων εγγράφων και φωτογραφιών και κύρια μέσα από το κείμενο μιας διάλεξης που συνέταξαν την 14^η-10-1945, (ημέρα της αναστήλωσης της προτομής του εθνομάρτυρα στο Ηρώο της πόλης μας), οι κ.κ. Ι. Τεπέρογλου και Γ. Ψωμάς. Της διάλεξης, ιδιαίτερα, αυτής, το παρόν κεφάλαιο αποτελεί ελεύθερη απόδοση, από την καθαρεύουσα στη δημοτική γλώσσα, εμπλουτιζόμενο μ’ έγγραφα στοιχεία που περιήλθαν εν τω μεταξύ στα χέρια του γράφοντος και τα οποία δεν είχαν υπόψη τους οι συντάκτες της. Για περισσότερες όμως πληροφορίες, σχετικά με τη ζωή και τη δράση του εθνομάρτυρα, απόλυτα απαραίτητο και πάντοτε επίκαιρο παραμένει και το άρθρο του συμπολίτη μας, κ. Χαραλάμπου Πρ. Τουφεξή, στην εφημερίδα Ελληνικός Βορράς, της 20ής Ιουνίου 1997, στο οποίο και παραπέμπουμε, καθώς και τα κείμενα και οι εργασίες εγκρίτων επιστημόνων, τα οποία μνημονεύουμε στις οικείες θέσεις.

- - - - - - - - -

Ο εθνομάρτυρας Μητροπολίτης Ελευθερουπόλεως, Γερμανός Σακελλαρίδης, μια εξέχουσα μορφή των υπέρ της Πατρίδος αγώνων, στον οποίο η Ελληνική Ιστορία παραχώρησε ήδη εξέχουσα θέση, καταγόταν από το Αρβανιτοχώρι της Προποντίδος. Τις βασικές σπουδές του ολοκλήρωσε στην Κωνσταντινούπολη και τις θεολογικές του σπουδές στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης. Διετέλεσε Αρχιμανδρίτης στην Μητρόπολη Νικομήδειας και στη συνέχεια χειροτονήθηκε επίσκοπος και τοποθετήθηκε από το Οικουμενικό Πατριαρχείο στην τότε Τουρκοκρατούμενη Δυτική Μακεδονία, στη Μητρόπολη Πρεσπών και Αχρίδος, η οποία, από το έτος 1879 είχε την έδρα της στο Κρούσοβο (σήμερα ευρισκόμενο στη Δημοκρατία των Σκοπίων), του οποίου παλαιές φωτογραφίες παραθέτουμε σε διπλανή στήλη. Εκεί άρχισε τη δράση του, στον διεξαγόμενο τότε Μακεδονικό αγώνα, στα πλαίσια του οποίου πρόσφερε ύψιστες υπηρεσίες στα τότε εθνικά ελληνικά Μακεδονικά ανταρτικά σώματα. Εκεί επεξέτεινε και την φιλανθρωπική δράση του, συντηρώντας ορφανά και προστατεύοντας οικογένειες, των οποίων οι γονείς και οι προστάτες σφαγιάσθηκαν από τους Βουλγάρους κατά τη διάρκεια του Μακεδονικού αγώνα και ήταν ο στοργικός πατέρας όλων όσοι υπέφεραν δεινά από την εξαπλούμενη βουλγαρική θηριωδία. Συνδεόταν, συνάμα, διαρκώς, με την ευρισκόμενη στην Αθήνα ηγεσία του Μακεδονικού αγώνα. Προ του έτους 1908 μετατέθηκε στην Μητρόπολη Ελευθερουπόλεως. Κατά τον Βαλκανικό πόλεμο του 1912, όταν οι τουρκικές δυνάμεις που δρούσαν στην περιφέρεια της Μητροπόλεώς του βρέθηκαν σε δυσχερή, από στρατιωτική άποψη θέση, με δικές του ενέργειες και δική του πρόσκληση, έσπευσε ο έλληνας υπολοχαγός, Δούκας Γ. Δούκας ή Γαϊτατζής, (ο οποίος υπέγραφε ως καπετάν Δούκας Ζέρβας), μετέπειτα βουλευτής Σερρών και την Τετάρτη, 17 Οκτωβρίου του 1912 κατέλαβε το Πράβι, χωρίς να συναντήσει καμιά αντίσταση, διότι ο Γερμανός είχε, εν τω μεταξύ, πείσει τις τουρκικές δυνάμεις, ότι μάταια θ’ αντιστέκονταν. Στις προσπάθειές του αυτές είχε ως συνεργάτη και σύνδεσμο τον μεγάλο έλληνα πατριώτη, συμπολίτη μας ιερέα Νικόλαο Οικονόμο ή Βλάχο.

Στο σημείο αυτό σας παραθέτω το κείμενο της επιστολής του «καπετάν Δούκα» προς τον ατρόμητο Παπα – Νικόλα Οικονόμο:

«Αιδεσιμώτατε,

Μόλις λαβών επιστολήν σας απαντώ εις ταύτην.

Αφ’ ου ούτω σας είπον οι δύο αρχιερείς αύριον θα βαδίσω δια Πράβιον, αν όμως δεν προφθάσω θα σταθμεύσω εις Νικήσιαν

Διαμένω μεθ’ υπολήψεως

Ο αρχηγός

Δούκας Ζέρβας».

Η κατάληψη αυτή του Πραβίου είχε σημασία, διότι, μετά την έλευση του καπετάν Δούκα, ήλθε στην Ελευθερούπολη και την κατέλαβε κι ένας λόχος βουλγαρικού στρατού, (οι Βούλγαροι ήταν τότε «σύμμαχοί» μας, στον πρώτο εκείνο Βαλκανικό πόλεμο) και γι’ αυτό το λόγο ο καπετάν Δούκας, μη διαθέτοντας επαρκείς στρατιωτικές δυνάμεις, υποχώρησε, για να μη λάβει χώρα σύγκρουση με τους μέχρι τότε «συμμάχους».

Μετά την κατάληψη του Πραβίου από τους Βουλγάρους, οι τελευταίοι άρχισαν τη γνωστή τακτική του αφελληνισμού, τον οποίο επιδίωκαν να επιτύχουν μέσα σε λίγα χρόνια, (κάθε φορά που έρχονταν ως κατακτητές), κάτι που απέφυγαν οι Οθωμανοί κατακτητές να πράξουν επί πέντε αιώνες! Έτσι, άρχισαν αμέσως τις βιαιοπραγίες, ληστείες, λεηλασίες και την καταπόνηση και κατατρομοκράτηση του ελληνικού πληθυσμού, όπως ο ίδιος ο Γερμανός ανέφερε σε τρεις (3) επιστολές του, καθώς και οι πρόκριτοι του Πραβίου σε μια δική τους, συνταγμένες όλες το 1912, ευρεθείσες πρόσφατα, (πρωτότυπες), στο αρχείο του Παπα Νικόλα Οικονόμου, από τους εγγονούς του, γιους του παπα Δημήτρη Οικονόμου και δημοσιευμένες ενωρίτερα από τον καθηγητή της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, κ. Αθανάσιο Αγγελόπουλο, σχολιασμένες δε, στην ωραία ανακοίνωση του Θεολόγου καθηγητή και ιστορικού ερευνητή κ. Νικολάου Μιχαλόπουλου, (συζύγου της Πραβινής καθηγήτριας και επίσης ιστορικής μελετήτριας της ιστορίας του τόπου μας, κ. Αγγελικής Κιουρτσή), η οποία δόθηκε στα πλαίσια του Β’ τοπικού συμποσίου «Η Καβάλα και η περιοχή της» και δημοσιεύθηκε στον Α’ τόμο των πρακτικών του συμποσίου εκείνου, το έτος 1987, στην οποία και παραπέμπω για περισσότερες πληροφορίες, όπως σε γειτονικό άρθρο της κ. Κιουρτσή, ευρισκόμενο στον ίδιο τόμο πρακτικών, παραπέμπω, προκειμένου για στοιχεία της ζωής και του μαρτυρικού θανάτου του σεπτού Ιεράρχη.

Ο Γερμανός, επειδή γνώριζε τους Βουλγάρους κι επειδή δεν μπορούσε ν’ ανεχθεί τις πιέσεις και καταδυναστεύσεις τους σε βάρος της επαρχίας του, μετέβη στην Θεσσαλονίκη, για να προβεί στις δέουσες διαμαρτυρίες. Παρουσιάσθηκε, έτσι, στον τότε στρατιωτικό Διοικητή της Θεσσαλονίκης, τον πρίγκιπα Νικόλαο και του ανέφερε τις καταδυναστεύσεις των «συμμάχων» βουλγάρων. Ο πρίγκιπας τον παρότρυνε ν’ αναφέρει όλα αυτά στον Βασιλέα Γεώργιο, ευρισκόμενο τότε στη Θεσσαλονίκη, μαζί με την Βασίλισσα Όλγα και του διέθεσε, μάλιστα και το αυτοκίνητό του, προς τον σκοπό αυτόν. Πράγματι, ο Γερμανός μετέβη, έγινε αμέσως δεκτός από τον Βασιλέα και του ανέφερε τ’ ανωτέρω. Μετά την συνομιλία τους εκείνη ο Γερμανός μετέβη, με το θάρρος που του ενέπνεε ο ακατάβλητος πατριωτισμός του και διαμαρτυρήθηκε, για τις αυθαιρεσίες και τις καταπιέσεις των Βουλγάρων στην επαρχία του, στον ευρισκόμενο τότε στη Θεσσαλονίκη Βούλγαρο στρατηγό «Χεσαπτσίεφ», του οποίου η παρουσία στην πόλη οφειλόταν στα γνωστά ιστορικά γεγονότα της παραμονής του «συμμαχικού» τότε βουλγαρικού στρατού σ’ αυτήν υπό μορφή φιλοξενίας.

Η θαρραλέα διαμαρτυρία του προς τον Βούλγαρο στρατηγό, η καταγγελία των πιέσεων, λεηλασιών και βιαιοπραγιών των Βουλγάρων στους Έλληνες της επαρχίας της Μητροπόλεώς του, την οποία καταγγελία δημοσίευσε στη συνέχεια και στον τύπο της εποχής, σε συνέντευξη που έδωσε στον ανταποκριτή της εφημερίδας «Νέα Ημέρα» της Τεργέστης, ο οποίος κι αυτός βρισκόταν τότε στην Θεσσαλονίκη, ήταν η κύρια αιτία του μεταγενέστερου άγριου απαγχονισμού του, κατά το έτος 1917, διότι οι βούλγαροι δεν λησμόνησαν ότι ο Δεσπότης αυτός τους είχε αποκαλύψει, σε στιγμές που κατάστρωναν ύπουλα σχέδια και καταχθόνιες ενέργειες αφελληνισμού της Ανατολικής Μακεδονίας και είχε αντιδράσει κατά της εκ μέρους τους καταδυνάστευσης των ελληνικών πληθυσμών.

Μετά την προαναφερθείσα παρουσία του Γερμανού ενώπιον του Βασιλέως και εξ αιτίας των ενεργειών του διατάχθηκε μια ίλη του ελληνικού ιππικού, υπό τον τότε ανθυπολοχαγό και μετέπειτα στρατηγό Κωνσταντίνο Νταή, ο οποίος κατά τον Μακεδονικό αγώνα είχε δράσει ως οπλαρχηγός στο Παγγαίο, με το ψευδώνυμο «καπετάν Τσάρας» και κέντρο δράσης την Ελευθερούπολη, η οποία ήλθε και κατέλαβε τις Ελευθερές. Ταυτόχρονα, άλλα τμήματα του ελληνικού στρατού κατέλαβαν το «Σύμβολον όρος», υπό τον τότε λοχαγό και μετέπειτα στρατηγό κ. Μάρκου, ο οποίος είχε στις διαταγές του και τον έφεδρο ανθυπολοχαγό (δικηγόρο στο επάγγελμα) Άγγελο Τσίγγανο, ο οποίος κατέλαβε το χωριό Εξοχή (τότε Ντόβλιανη), που απέχει ελάχιστα από την Ελευθερούπολη, την οποία, όπως ήδη αναφέραμε, την κατείχαν πλέον οι Βούλγαροι. Έτσι, μέγα μέρος της περιφέρειας της Μητροπόλεως Ελευθερουπόλεως κατελήφθη από τον ελληνικό στρατό, μ’ ενέργειες του Γερμανού. Με τους προαναφερθέντες Έλληνες αξιωματικούς ο Γερμανός επικοινωνούσε τακτικά, παρά την κατοχή της Ελευθερουπόλεως, (τότε ακόμη Πραβίου) από τους Βουλγάρους, έχοντας συνεργάτες τον ανωτέρω Παπα – Νικόλα Βλάχο και άλλους πολίτες και πατριώτες από την Ελευθερούπολη.

Αυτή την εθνική δράση του Γερμανού παρακολουθούσαν επί μακρόν οι Βούλγαροι και γι’ αυτό αποφάσισαν να τον συλλάβουν, όμως ο Γερμανός πληροφορήθηκε τις προθέσεις τους και κατόρθωσε, με φροντίδα του Έλληνα προξένου στην Καβάλα, Κωνσταντίνου Βουλγαρίδη, με το πρόσχημα ότι μεταβαίνει ως συνοδικός στην Κωνσταντινούπολη, να επιβιβαστεί στο Αυστριακό ατμόπλοιο της γραμμής, μόλις όμως αυτό το τελευταίο ετοιμάστηκε ν’ αποπλεύσει, ήλθε διαταγή του βουλγαρικού στρατηγείου Σερρών, γι’ άμεση σύλληψη του Γερμανού, με την οποία στα χέρια οι τότε βουλγαρικές αρχές κατοχής της Καβάλας μετέβησαν στο ατμόπλοιο, με στρατιωτική δύναμη και ζήτησαν να τους παραδοθεί ο Γερμανός, όμως ο Αυστριακός πλοίαρχος εμπόδισε την σύλληψή του, διότι είπε στους Βουλγάρους ότι, σύμφωνα με τις διεθνείς συνθήκες, το πλοίο του ήταν πλοίο ξένης χώρας και ο Γερμανός βρισκόταν στο έδαφος αυτής. Έτσι ο Γερμανός κατόρθωσε να φθάσει στην Κωνσταντινούπολη, όπου διέμεινε, λόγω του ορατού κινδύνου που διέτρεχε πλέον, να συλληφθεί και να εξοντωθεί από τους Βουλγάρους, μέχρι την, εν έτει 1913, πλήρη απελευθέρωση της επαρχίας του από τους Βουλγάρους. Μετά την απελευθέρωση επανήλθε στη μητροπολιτική έδρα του, εν μέσω μεγίστων τιμών. Τότε η Πατρίδα του απένειμε τα παράσημα των πολέμων 1912 και 1913.

Κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν και πάλι οι Βούλγαροι κατέλαβαν την περιοχή του Παγγαίου, κατά το έτος 1916 ο Γερμανός άρχισε και πάλι, απτόητος, την εθνική δράση του, για την αποτίναξη του φοβερού βουλγαρικού ζυγού. Οι Βούλγαροι όμως δεν είχαν λησμονήσει την προηγούμενη δράση του, στην οποία είχε ήδη προστεθεί και νεώτερη. Έτσι, στις 12 Φεβρουαρίου του έτους 1917, με το πρόσχημα ότι ο Γερμανός είχε επαφές μ’ Έλληνες οι οποίοι ανήκαν στη συμμαχική αγγλική κατασκοπεία, τον συνέλαβαν, μαζί με τον ανεψιό του, δικηγόρο Βασίλειο Διαμάντογλου και τον έκλεισαν στην υπόγεια φυλακή του Διοικητηρίου Πραβίου, υποβάλλοντάς τον σε παντός είδους εξευτελισμούς, ταπεινώσεις και κακώσεις, μέχρι που τη ζοφερή νύχτα της 5^ης προς 6^η Ιουλίου του 1917, υπό καταρρακτώδη βροχή, μια συνοδεία Βουλγάρων στρατιωτών τον παρέλαβαν, προκειμένου να τον οδηγήσουν, πεζό, στο Μπατέμ Τσιφλίκ (σημερινό Αμυγδαλεώνα), στην έδρα της 7^ης βουλγαρικής Μεραρχίας ΜΠΕΛΟ ΜΟΡΕ, υπό τον στρατηγό Βουρκώφ, δήθεν για να δικαστεί από το Στρατοδικείο της τελευταίας, πλην όμως τον μετέφεραν σε μια τοποθεσία κοντά στο χωριό «Δάττο», πρώην «Μπερεκετλή», όπου, αφού τον βασάνισαν, τον προπηλάκισαν, τον ξεγύμνωσαν και του ξερίζωσαν τις τρίχες της σεβάσμιας γενειάδος του, έδεσαν ένα σχοινί σε παρακείμενο δένδρο και απ’ αυτό απαγχόνισαν τον ένδοξο Ιεράρχη.

Όταν απελευθερώθηκε το Παγγαίο, το έτος 1918, μετά από έρευνα, την οποία συντόνιζε ο ανεψιός του εθνομάρτυρα, δικηγόρος Βασίλειος Διαμάντογλου, βρέθηκε, με υπόδειξη Οθωμανού βοσκού που είχε δει κρυφά τον απαγχονισμό του Ιεράρχη, ο ανώνυμος τάφος, στον οποίο οι βάρβαροι κατακτητές είχαν θάψει τον ήρωα, μετά τον απαγχονισμό του και με μια συγκινητική τελετή, γεμάτη δάκρυα και συντριβή, ο λαός της Μητροπόλεως Ελευθερουπόλεως, το ποίμνιό του, μετέφερε τα σεπτά του λείψανα, με μεγάλες τιμές στον Μητροπολιτικό Ναό του Αγίου Νικολάου Ελευθερουπόλεως, όπου τελέσθηκε νεκρώσιμη ακολουθία και τα λείψανα ενταφιάστηκαν στον περίβολο του Ναού αυτού. Την τελετή παρακολούθησε ο τότε Γενικός Διοικητής Ανατολικής Μακεδονίας και αντιπρόσωπος της ελληνικής Κυβέρνησης, οι στρατιωτικές και πολιτικές Αρχές Δράμας και Καβάλας, ενώ επικεφαλής της στρατιωτικής παρατάξεως, που απέδιδε τιμές, βρισκόταν ο Στρατηγός Μαυρομιχάλης, διοικητής της στρατιωτικής δυνάμεως Ελευθερουπόλεως.

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ: «Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗΣ ΤΗΣ ΠΡΟΤΟΜΗΣ ΤΟΥ ΣΕΠΤΟΥ ΙΕΡΑΡΧΗ ΚΑΙ ΤΟΥ ΗΡΩΟΥ ΤΩΝ ΠΕΣΟΝΤΩΝ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΜΑΣ»

Μετά την επιστροφή τους από την ομηρία, ο Σύλλογος των πολυπαθών ομήρων, οι οποίοι είχαν απαχθεί, κατά τον πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, ως όμηροι από τους Βουλγάρους, στο εσωτερικό της Βουλγαρίας και κατάγονταν από την επαρχία Παγγαίου, με δαπάνες τους ανήγειραν στη μνήμη του σεπτού Ιεράρχη την προτομή του και πάνω στην στήλη, στην οποία τοποθετήθηκε αυτή η προτομή, ανέγραψαν τα ονοματεπώνυμα όλων των εθνομαρτύρων συμπατριωτών μας, που πέθαναν στη διάρκεια της τρομερής εκείνης βουλγαρικής κατοχής, στη Βουλγαρία, στην Ελευθερούπολη και στην επαρχία Παγγαίου, εν γένει.

Στις 2 Μαρτίου του έτους 1924, με μεγάλη επιβλητικότητα τελέσθηκε στην Ελευθερούπολη μνημόσυνο, «υπέρ των μαρτυρησάντων καρτερικώς κατά την επάρατον βουλγαρικήν κατοχήν», όπως μια εφημερίδα της εποχής, την οποία ευγενικά μου απέστειλε, μετά τη δημοσίευση του Πρώτου Μέρους του παρόντος πονήματος, η Πραβινή που έχει αδιάκοπα στην καρδιά της την πατρίδα της, κ. Αγνή Νικολάου – Χαϊκάλη και την ίδια μέρα τελέστηκαν και τ’ αποκαλυπτήρια της προτομής του Εθνομάρτυρα Μητροπολίτη και της αναμνηστικής στήλης (ηρώου) που έφερε στις τέσσερις πλευρές της τα ονοματεπώνυμα των θανόντων ηρώων.

Η πλατεία Νικοτσάρα, στην οποία τοποθετήθηκε η προτομή με την αναμνηστική στήλη, ήταν κατάμεστη από πλήθος κόσμου. Η εκκλησιαστική πομπή έφθασε ακριβώς την 10.00 π.μ. στην πλατεία, όπου ένας λόχος του Δ’ Συντάγματος μηχανικών απέδιδε τιμές. Όλες οι Αρχές του τόπου, όλα τα προεδρεία των Σωματείων, οι τρόφιμοι του Ορφανοτροφείου Πραβίου, οι σχολές, πλήθος κόσμου, ανάμεσα στο οποίο ευδιάκριτες ήταν οι αναρίθμητες μαυροφορεμένες χήρες και τα ορφανά της «εθνοκάθαρσης» που είχαν επιχειρήσει οι Βούλγαροι λίγα μόλις χρόνια νωρίτερα. Το θέαμα δεν ήταν αυτό μιας απλής γιορτής, ήταν μια αρχαία τραγωδία, που διαδραματιζόταν στην πραγματικότητα στο κέντρο της πόλης μας και ήταν συγκινητικότατο.

Μετά το τέλος του μνημοσύνου, ο Σεβασματιώτατος Μητροπολίτης Σερρών, κ. Κωνσταντίνος, με ιδιαίτερη ευφράδεια εξήρε το έργο της ανεγέρσεως της αναμνηστικής στήλης των θανόντων συμπατριωτών μας και στη συνέχεια τέλεσε τα’ αποκαλυπτήρια της προτομής του Εθνομάρτυρα, ανάμεσα στους θρήνους και το κλάμα των εκατοντάδων παρισταμένων, συγγενών και φίλων των πεσόντων κι αφού καταράστηκε τους προδότες, οι οποίοι παρέδωσαν τη χώρα μας στους άσπονδους εχθρούς του Γένους και της Φυλής.

Στη συνέχεια, ο τότε Πρόεδρος του Εμπορικού Συλλόγου Πραβίου, κ. Νικόλαος Νικολάου, (πατέρας της κ. Αγνής Νικολάου – Χαϊκάλη και διατελέσας Πρόεδρος της κοινότητος Ελευθερουπόλεως (Πραβίου), εκφώνησε έναν θαυμάσιο επιμνημόσυνο λόγο, τον οποίο διέκοπτε η συγκίνηση του ρήτορα και ο θρήνος και το κλάμα των παρισταμένων και οι κατάρες τους για τους εχθρούς του Γένους, οι οποίοι τόσες οικογένειες είχαν στερήσει από τ’ αγαπημένα τους πρόσωπα.

Μετά την εκφώνηση του λόγου του Νικολάου Νικολάου, τα παιδιά του Ορφανοτροφείου και των δημοτικών σχολών έψαλαν το «Αιωνία η μνήμη» και η λαμπρή τελετή έληξε στην Λέσχη Αξιωματικών Φρουράς Πραβίου, όπου μετέβησαν οι Αρχές, προσκεκλημένοι της Επιτροπής των ομήρων που ανήγειρε το μνημείο. 

Δεν μπορώ όμως να μην επιστρέψω και πάλι στο θαυμάσιο λόγο του Ν. Νικολάου, από τον οποίο θα παραθέσω δύο χαρακτηριστικά τμήματα: Ως προοίμιο του λόγου του ο ομιλητής έθεσε το ευαγγελικό ρητό: «Ούτω λαμψάτω το Φως υμών έμπροσθεν των ανθρώπων, όπως ίδωσι τα καλά υμών έργα και δοξάσωσι τον πατέρα υμών τον εν τοις Ουρανοίς» και μετά από μια σύντομη αναφορά στην υπέρτατη θυσία του εθνομάρτυρα Μητροπολίτη και όλων των συμπατριωτών μας υπέρ της πίστεως και της πατρίδος απήγγειλε το ακόλουθο ποίημα, που ήταν ένα θαυμάσιο μνημόσυνο για όλους τους αδικοχαμένους, που τα ονόματά τους στόλιζαν για πάντα το αποκαλυφθέν μνημείο και που οι οικείοι τους, με μάτια βουρκωμένα, βρίσκονταν γύρω από τον ομιλητή:

«Σεβασμία και Ιερά σκιά του Ποιμενάρχου μας

Στην γη που την επότισε το τίμιόν σου αίμα

Μαζέψαμε άνθη νωπά δροσάτα μυρωμένα

Που συμβολίζη το καθέν αισθήματα αγνά

Και ραίνω το μνημείον σας με μάτια δακρυσμένα

Και στας ψυχάς σας μάρτυρες θα πω τα λίγα αυτά.

Με στίχους όχι τεχνικούς τον πόνον θε να ψάλλω

Τον πόνο πώχουμε για σας αγαπηταί σκιαί

Μα απ’ τα βάθη της καρδιάς τα λόγια μου θα βγάλω

Για σας αγαπημέναι μου αόρατοι ψυχαί.

Πώς μας θωρείς ακίνητος, πού πάει ο λογισμός σου

Πατέρα μας ευλόγα μας, ιδού ημείς εμπρός Σου

Στεκόμεθα περίλυποι με μάτια δακρυσμένα

Ευλόγα μας πατέρα μας τα απορφανισμένα.

Δεσπότη μας οι Βούλγαροι σε σκότωσαν αγρίως

Σαν το Χριστό σε παίδεψαν τα άγρια σκυλιά

Σε χάσαμε παντοτινά, μα δεν σε λησμονούμε

Δε λησμονούνε εύκολα πατέρα, τα παιδιά.

Με πόνο εθρηνήσαμε τον άδικο χαμό Σου

Τα νειάτα σου, την λεβεντιά εκλαύσαμε πικρά

Αλλά οι θρήνοι μας αυτοί ανώφελοι για Σένα

Μας άφησες πατέρα μας μονάχα κι ορφανά.

Μα κι αν το σώμα Σου στη γη τη μαύρη τώρα λιώνει

Κι η δεξιά Σου χάθηκε και δεν μας ευλογεί

Γι’ αυτό κι εμείς στο μάρμαρο σε στήσαμε εδώ πέρα

Να σε θωρούμε πάντοτε με σέβας, με στοργή.

Το μαρμαρένιο σώμα Σου ποτέ δεν θα μιλήση

Θα στέκεται παντοτινά πέτρα ψυχρή, σκληρά

Αλλ’ η μορφή Σου μάρτυρα θα μας υπενθυμίζη

Εσένα που μας πόιμανες χρόνια σωστά εννιά.

Η δε ψυχή σου η άγια, η μάρτυρα ψυχή σου

Που τώρα στέκει και θωρεί ψηλά π’ τγον ουρανό

Ας ευλογεί αιώνια τα ορφανά παιδιά Σου

Ας ευλογεί αιώνια το Έθνος, τον Στρατό.

Ας ευλογεί από ψηλά την φίλη μας πατρίδα

Γι’ αυτήν που εθυσίασες τα νιάτα της ζωής Σου

Μαζί μ’ αυτούς τους μάρτυρας που έμειναν για πάντα

Συντρόφοι σου αχώριστοι απ’ την ώρα την στερνή Σου.

Κι απ’ την στιγμή που άφηνε η άγια ψυχή Σου

Με πόνους απ’ τα βάσανα κι απ’ τους δαρμούς το σώμα

Στην αγκαλιά σε δέχθηκαν ο Γερμανός, ο Διάκος

Και όλοι οι εθνομάρτυρες εις τα ουρανού το δώμα.

Και τώρα που του μάρτυρος εφόρεσες στεφάνι

Μίτραν αθάνατη ‘πο λάμψη και δόξα ζηλευτή

Ευγώμονες ‘πο μάρμαρο σε στήνομε ‘δω πέρα

Να σε θωρούμε πάντοτε με σέβας με στοργήν

-          αιωνία η μνήμη του εθνομάρτυρος ποιμενάρχου μας.

Και σεις λεβέντικα παιδιά αδικοσκοτωμένα

Μαζί με τον δεσπότη μας σφικτά αγκαλιασμένα

Που αι αθώαι σας ψυχαί σιμά μας πτεριγίζουν,

Αόρατες, χαρούμενες σε τούτο το χωρίον

Εδώ με γράμματα χρυσά θάσθε πάντα γραμμένα

Καθώς και εις την μνήμην μας πάντα ζωγραφισμένα.

Το έθνος εξεδίκησε τον άδικο χαμό σας,

Χαθήκανε οι Βούλγαροι για πάντα απ’ εδώ.

Την λευθεργιά δεχθήκαμε με χάρι, με λαχτάρα,

Μα την καρδιά μας μαύρισε μ’ αφάνταστο καϋμό,

Το θλιβερό δυστύχημα που δεν το λησμονούμε

Γιατί χηρέψαν σύζυγοι, ορφάνεψαν παιδιά

Και μαύρα εφορέσανε πολλοί μας συμπολίται

Κι ακόμη μαύρα έχουνε και ρούχα και καρδιά.

Χαθήκαν οι φονιάδες Σας οι Κρούμοι οι Κακούργοι

Που σας πεθάναν άδικα με ξύλο, με αγχόνη

Με βάσανα πρωτάκουστα σβύσανε την πνοή Σας

Για να σας κλαίει αιώνια η δύστυχη πατρίς Σας.

Ημείς οι επιζήσαντες και οι διασωθέντες

Ημείς που σας αφήσαμε εκεί στην ξένη γη

Ημείς που σας εθάψαμε χωρίς τους ιδικούς Σας

Χωρίς φιλιά αδελφικά, χωρίς παπά ευχή.

Το φοβερό μαρτύριο την υστερνή Σας ώρα

Όταν με μάτια ανοικτά, ‘πο δάκρυ στερεμένα

Αιχμάλωτοι, ανδράποδα με δούλου καταφρόνιας

Ξυπόλυτοι, ρακένδυτοι, κορμιά κοκκαλιοασμένα

Το πνεύμα παραδώσατε.

Να λησμονήσουμε ημείς την ένδοξη θανή σας

Τα τόσα Σας τα βάσανα, τα τρομερά Σας πάθη,

Αυτό ήτο αδύνατον, γι’ αυτό μ’ ευγνωμοσύνη

Για Σας θερμά τα δάκρυα απ’ της καρδιάς τα βάθη

Πάντα για Σας θα χύνουμε.

Και φόρον αποδίδοντες γι’ αυτά ευγνωμοσύνης

Την στήλην ταύτην στήνουμε εις μνήμην Σας; σεπτήν

Με γράμματα Σας γράφουμε χρυσά σ’ αυτήν επάνω

Εις μνήμην αιωνίαν Σας κι ατέλειωτη ευχήν».

Τα χρόνια πέρασαν και το μνημείο του Εθνομάρτυρα και των ηρώων του τόπου μας ίστατο περήφανο στο κέντρο της Πλατείας Νικοτσάρα, η πόλη μας, ευγνωμονώντας δεν λησμονούσε την υπέρτατη θυσία των ηρώων της και κάθε χρόνο τελούσε γι’ αυτούς μνημόσυνο. Έτσι, λ.χ., στις 4 Ιουλίου του 1929 στην επιμνημόσυνη δέηση προς τιμήν των πεσόντων, μπροστά στο ίδιο σεπτό μνημείο εκφώνησε και πάλι εμπνευσμένη ομιλία ο κ. Νικόλαος Νικολάου, που ήταν, πλέον, κοινοτάρχης (πρόεδρος της κοινότητας) Ελευθερουπόλεως (Πραβίου – μόλις είχε μετονομασθεί τότε το Πράβι σ’ Ελευθερούπολη), η οποία, αποτυπωθείσα περιληπτικά στο φύλλο της 5^ης-7-1929 της εφημερίδας «Σημαία», έκλεινε ως εξής: «Η Κοινότης Ελευθερουπόλεως (Πραβίου) ετίμησεν εαυτήν, αποδίδουσα εις τας μετέπειτα γενεάς μαρμάριονον μνημείον, την προτομήν τοιούτου μαρτυρικού Ιεράρχου της, προ της σκιάς του οποίου ας κλίνωμεν σήμερον όλοι το γόνυ, αποτίοντες ελάχιστον φόρον τιμής εις την μνήμην Εκείνου, του οποίου ο μαρτυρικός θάνατος τον κατέταξεν εις την φωτεινήν πλειάδα των μαρτύρων της πίστεως και του Έθνους».

ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ: Η ΑΠΟΚΡΥΨΗ ΚΑΙ Η ΝΕΑ ΑΝΑΣΤΗΛΩΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΤΟΜΗΣ ΤΟΥ ΕΘΝΟΜΑΡΤΥΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗ ΚΑΙ ΤΟΥ ΗΡΩΟΥ ΤΩΝ ΠΕΣΟΝΤΩΝ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΜΑΣ

Οι Βούλγαροι όμως δεν λησμόνησαν ποτέ τον μεγάλο εχθρό τους, τον σεπτό εθνομάρτυρα Μητροπολίτη Ελευθερουπόλεως Γερμανό, ούτε μετριάστηκε καθόλου το άσβεστο μίσος τους γι’ αυτόν, παρόλο που πέρασαν δύο και πλέον δεκαετίες. Έτσι, όταν επανήλθαν στην Ανατολική Μακεδονία το 1941, ακολουθώντας τους Γερμανούς συμμάχους τους για να βυθίσουν και πάλι στο σκοτάδι τον τόπο μας, ήθελαν εξ αρχής να εξαφανίσουν ό,τιδήποτε θα τους θύμιζε τον νεκρό Ιεράρχη. Κι εκείνο, ασφαλώς, που θα τον θύμιζε ήταν η προτομή του, που βρισκόταν στο κέντρο της Ελευθερούπολης.

Προτού όμως προλάβουν οι Βούλγαροι κατακτητές να δολοφονήσουν ακόμη μια φορά, έστω και συμβολικά, τον μεγάλο Ιεράρχη, καταστρέφοντας την προτομή του, ο τότε κοινοτάρχης Ελευθερουπόλεως, κ. Παύλος Νικολάου, συγγενής του Νικολάου Νικολάου, στον οποίο πιο μπροστά αναφερθήκαμε, σκεπτόμενος ότι «πάλι με χρόνια με καιρούς, πάλι δικά μας θάναι», όπως αργότερα σε άρθρο του, στην εφημερίδα «Φως της Θεσσαλονίκης» και στο φύλλο της 3^ης-4-1945 ο ίδιος ανέφερε, έδωσε εντολή στον Πραβινό Μ. Κοτσιαμπασιάκο, ο οποίος εκτελούσε αστυνομικά χρέη και ο τελευταίος, με την βοήθεια ελαχίστων συμπολιτών μας, τη νύχτα της 2^ας Μαΐου του 1941 μετέφερε κι έκρυψε στο νεκροταφείο, σε τάφο γνωστό μόνο στον νεκροθάφτη της πόλης, την ολομάρμαρο στήλη των σφαγιασθέντων από τους Βουλγάρους και την προτομή του αειμνήστου Μητροπολίτη Γερμανού. Τα ιερά αυτά κειμήλια διαφυλάχθηκαν μ’ επιμέλεια, δεν αποκαλύφθηκαν για όλο το διάστημα της νέας Βουλγαρικής κατοχής κι έτσι οι Βούλγαροι δεν τα βρήκαν, για να τα καταστρέψουν, όπως έκαναν με όλα τα εθνική μνημεία που βρήκαν στην Καβάλα, τη Δράμα και οπουδήποτε αλλού πάτησε το πόδι τους.

Μόλις οι Βούλγαροι αποχώρησαν από την Ανατολική Μακεδονία και συγκεκριμένα την 20ή Οκτωβρίου του 1944, ο Παύλος Νικολάου και οι συμπολίτες μας, που είχαν μεταφέρει την προτομή και το ηρώο, (τεμαχισμένα σε τέσσερα τεμάχια) στο νεκροταφείο της πόλης μας, τα ανέσυραν από τον υγρό τάφο τους, στον οποίο αυτά βρίσκονταν για τρισήμισι χρόνια και με κάρο τα μετέφεραν στο κέντρο της πόλεως, (σε διπλανή στήλη βλέπετε την μοναδική φωτογραφία αυτής της μεταφοράς, την οποία η οικογένεια του Φώτη Παπαδόπουλου ευγενώς διέθεσε στον Πολιτιστικό Σύλλογο Ελευθερούπολης,  ο οποίος την δημοσίευσε στο λεύκωμά του με τίτλο «Περιδιαβαίνοντας τα μονοπάτια της μνήμης»).

Ακολούθησε μια σειρά ενεργειών, για την αναστήλωση της προτομής του εθνομάρτυρα Γερμανού και του ηρώου των σφαγιασθέντων ηρώων του τόπου μας. Σ’ αυτές τις ενέργειες εντάσσεται μια δημοσίευση που, όπως αναφέραμε, έκανε στις 3 Απριλίου 1945, στην εφημερίδα «Φως της Θεσσαλονίκης». Στο άρθρο του εκείνο ο άλλοτε κοινοτάρχης (και μετέπειτα Δήμαρχος) Ελευθερουπόλεως Παύλος Νικολάου ανέφερε επί λέξει, μεταξύ άλλων, ότι «ήλθεν η ώρα και εξετάφησαν για να ξαναστηθώσι μεγαλοπρεπώς όπως αρμόζει εις εκείνους που πέθαναν υπέρ πίστεως και Πατρίδος. Θα διαβάσουν (οι Ελευθερουπολίται) τα χαραγμένα ονόματα των 99 συμπολιτών μας, θα βλέρπουν την ολομάρμαρον προτομήν του αειμνήστου Μητροπολίτου μας, του κατακρεουργηθέντος υπό των βουλγάρων Γερμανού και θα πείθωνται ότι οι βούλγαροι οτιδήποτε χρώματος σκούφον και αν φορέσουν είναι λασπονδοι εχθροί του Γένους και της φυλής μας…. Οι Ελληνόπαιδες και οι Ελληνοπούλες θα ίστανται ευλαβώς και άφωνοι προ του ιερού αυτού μνημείου καθ’ έκαστον τελούμενον μνημόσυνον και θα αναφωνώσι τα μεν «άμες δε γ’ εσόμεθα πολλώ κάρρονες» και αι μέλλουσαι ελληνίδες μητέρες θα τους λέγουν «ή τάν ή επί τάς». Ακολούθησε η από τον ίδιο, πάντοτε, Παύλο Νικολάου, υποβολή αιτήσεως προς τον τότε Νομάρχη Καβάλας, με ημερομηνία 16 Οκτωβρίου 1945,.

Στην ίδια σειρά ενεργειών εντάσσεται και μια επιστολή, με ημερομηνία 16 Οκτωβρίου 1945, που ο Παύλος Νικολάου απηύθυνε προς τον κ. Νομάρχη Καβάλας, με την οποία, αφού τον ενημέρωνε για  όλα όσα στις προηγούμενες παραγράφους εκθέσαμε, παίρνοντας τις σχετικές πληροφορίες από αυτή την επιστολή, ζητούσε από το Νομάρχη να του δώσει το δικαίωμα, την ημέρα της πανηγυρικής και επίσημης αναστήλωσης,  ν’ αποκαλύψει ο ίδιος την προτομή και το ηρώον, αφαιρώντας από πάνω τους την Ελληνική σημαία, με την οποία αυτά θα ήταν καλυμμένα. Την επιστολή συνόδευαν, αντίγραφο του δημοσιεύματος της εφημερίδας «Φως της Θεσσαλονίκης», για το οποίο κάναμε λόγο, τμήμα του ποιήματος που είχε απαγγείλει ο Νικόλαος Νικολάου, κατά την αρχική αποκάλυψη του μνημείου, στις 2-3-1924 και ένας κατάλογος των ονοματεπωνύμων των ηρώων που ήταν γραμμένα στις τέσσερις πλευρές του ηρώου που υποβάσταζε την προτομή του αειμνήστου Γερμανού, (Τον κατάλογο αυτόν, που φέρει την υπογραφή του Παύλου Νικολάου και την αναφερθείσα ημερομηνία), παραθέτουμε, αυτούσιο, σε διπλανή στήλη, γιατί είναι ιδιαίτερα σημαντικό για την τοπική ιστορική μνήμη, να μνημονευθούν γι’ άλλη μια φορά στην πόλη μας τα ονόματα όλων των παιδιών της, που πέθαναν για την Πατρίδα).

Τέλος, την 26^η Οκτωβρίου του 1945, σε μια μεγαλοπρεπή πανηγυρική τελετή, παρουσία όλων των Αρχών, του στρατού, των προσκόπων, των μαθητών και χιλιάδων λαού, έγιναν για δεύτερη φορά, στο πάρκο της πόλης μας, τ’ αποκαλυπτήρια της αναστηλεθείσας προτομής του εθνομάρτυρα Μητροπολίτη Ελευθερουπόλεως, Γερμανού Σακελλαρίδη και του επίσης αναστηλωθέντος ηρώου των πεσόντων πατριωτών, που είχαν πεθάνει κατά την βουλγαρική κατοχή στη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Τα’ αποκαλυπτήρια έγιναν από τον Γενικό Διοικητή Ανατολικής Μακεδονίας και τον πανηγυρικό λόγο της ημέρας εκφώνησε ο κοινοτικός σύμβουλος κ. Γ. Ψωμάς, (ο ίδιος που στις 14-10-1945, μαζί με τον κ. Ιωάννη Τεπέρογλου είχαν συντάξει την αναφερθείσα στο Πρώτο Μέρος του παρόντος πονήματος επιστολή τους – στο σημείο αυτό διορθώνουμε το αναφερθέν στο Πρώτο Μέρος, από παράβλεψη, ότι η αναστήλωση έλαβε χώρα στις 14-10-1945). Μετά τον πανηγυρικό λόγο κατατέθηκαν, για πρώτη φορά μετά την απελευθέρωση, στεφάνια στο αναστηλωθέν μνημείο, η μαθήτρια Μαρίκα Νικολάου απήγγειλε ποίημα, ο λαός έψαλε πένθιμα εμβατήρια και ακολούθησε παρέλαση. Την ίδια μέρα, σύσσωμες οι Αρχές με το λαό επισκέφθηκαν το Μνημείο των εκτελεσθέντων υπό των Βουλγάρων, που βρίσκεται κάτω από το σημερινό Τ.Ε.Λ. Ελευθερουπόλεως.

Για τη συγγραφή της παρούσης, ελάχιστης εργασίας, αφορμή πήραμε από την απόλυτη και αφόρητη τυποποίηση, την οποία έχει προσλάβει, ιδιαίτερα για τη νεολαία μας, η κατάθεση στεφάνων που λαμβάνει χώρα σε κάθε εθνική επέτειο, μπροστά στην προτομή του σεπτού Ιεράρχη και το ηρώον των Πραβινών ηρώων που την υποβαστάζει. Θέλουμε, μ’ αυτή την προσπάθειά μας, να υπενθυμίσουμε στους νέους μας, το χρέος όλων μας απέναντι σ’ αυτούς που έδωσαν τη ζωή τους για την Πατρίδα και την Πίστη μας, γιατί μόνο η συνεχής ανάμνηση και μίμησή τους μπορούν να εγγυηθούν ότι δεν θα ξανάρθουν στην Πατρίδα μας τέτοιες μαύρες ημέρες, σαν αυτές που περιέγραψα.

Ευχαριστώ, για την συνδρομή τους στην ολοκλήρωση της εργασίας μου αυτής, την κ. Αγνή Νικολάου – Χαϊκάλη, για την ανεκτίμητη και ουσιαστική βοήθειά της, την οικογένεια του παπα Δημήτρη Οικονόμου, για την παροχή του εγγράφου που δημοσιεύσαμε στο Πρώτο Μέρος και της φωτογραφίας από την υποδοχή του Μητροπολίτη Γερμανού, κάπου γύρω στο 1908, στο Πράβι, που δημοσιεύσαμε στο Δεύτερο Μέρος, την οικογένεια Φώτη Παπαδόπουλου για την φωτογραφία της μεταφοράς, με κάρο, της προτομής του εθνομάρτυρα και του ηρώου των πεσόντων, από το νεκροταφείο της πόλης μας στο κέντρο αυτής και τον κ. Θεοδωρίδη, κάτοικο Καβάλας, ο οποίος μου διέθεσε σειρά εγγράφων σχετικών με τον εθνομάρτυρα, καθώς και τις φωτογραφίες του Κρουσόβου.

ΛΙΓΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΜΑΝΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΟ ΠΑΓΓΑΙΟ ΟΡΟΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

Σε δύο προηγούμενα άρθρα μου, που δημοσιεύτηκαν στα φιλόξενα φύλλα της Καβαλιώτικης, ημερήσιας εφημερίδας «ΧΡΟΝΟΜΕΤΡΟ», αλλά και στην ηλεκτρονική έκδοσή της,  από τα οποία το πρώτο, με τίτλο «Θεοί, ημίθεοι και μυθικοί βασιλιάδες, στη μυθολογία της περί το Παγγαίο όρος χώρας», δημοσιεύτηκε στο υπ’ αρ. 3955 φύλλο της 27-09-2014 και το δεύτερο, με τίτλο «Θα μπορούσε να είναι ο Ρήσος ο αφηρωισμένος νεκρός του τύμβου της Αμφίπολης;»,  δημοσιεύτηκε στο υπ’ αρ. 4012 φύλλο της 04-12-2014, έλεγα ότι, με αφορμή το γεγονός ότι κι εγώ, σαν Έλληνας και σαν Παγγαιορείτης,  παρακολουθούσα καθημερινά, με μεγάλο ενδιαφέρον, την ανασκαφή στον μεγάλο τύμβο του λόφου Καστά, στην περιοχή της Αμφίπολης, πιο πολύ μ’ είχε εντυπωσιάσει το γεγονός πως το μνημείο που καθημερινά αποκάλυπτε η αρχαιολογική σκαπάνη της κ. Κατερίνας Περιστέρη και των συνεργατών της δεν είχε τη γνωστή μέχρι σήμερα μορφή των μακεδονικών τάφων, αλλά φαινόταν σαν ν’ αντιγράφει κάποιο λατρευτικό σπήλαιο του Παγγαίου, σαν εκείνο στο οποίο ο Ευρυπίδης τοποθέτησε τον μυθικό βασιλιά των Θρακών του Παγγαίου, τον Ρήσο, στην ομώνυμη τραγωδία του, στους στίχους 967 και επόμ., τους οποίους είχα, μάλιστα, θέσει ως προμετωπίδα του πρώτου από τα δύο εκείνα μικρά πονήματά μου. Έλεγα, επίσης, ότι ακριβώς ο προβληματισμός μου, μήπως κάτω από τον μεγάλο τύμβο της Αμφίπολης, με τις σφίγγες που προλέγουν τα μελλούμενα, εκτός από τον τάφο κάποιου επιφανέστατου άνδρα, κρύβεται και κάποια αρχαιότερη, σπηλαιική  λατρεία, ήταν εκείνος που με είχε ωθήσει στο να εντρυφήσω στους αρχαίους αυτούς μύθους και θρύλους του Παγγαίου, τους γεμάτους από θεούς και βασιλιάδες, ημίθεους και προφήτες, που οι Θράκες λάτρευαν συνήθως σε σπήλαια του ιερού όρους τους ή στις ψηλότερες κορφές του, όπου είχαν και το μαντείο του μεγάλου Θεού τους, του Διονύσου – Σαβαζίου.

Πριν λίγες ημέρες, λοιπόν, στο διήμερο συνέδριο που έγινε στη Θεσσαλονίκη, σχετικά με το αρχαιολογικό έργο στην Μακεδονία και Θράκη κατά το προηγούμενο έτος, αυτή η διαίσθησή μου, ως φιλίστορα Παγγαιορείτη, φάνηκε να δικαιώνεται, όταν άκουσα τον αρχιτέκτονα της ανασκαφής στον τύμβο της Αμφίπολης, κ. Λεφαντζή, να λέει τα εξής: «…Μπροστά του, ο γνωστός τάφος 3, με το δάπεδο με τους ρόμβους και μετά, βορειότερα, το σημείο με διακεκριμένες ταφές, ηρωϊκές και μη, συνοδευόμενες από παλαιότατες, χθόνιες λατρείες, που φτάνουν μέχρι το ύψωμα, συνοδευόμενες από αναλημματικούς περιβόλους… Oι λατρευτικές δραστηριότητες του Χώρου 4 μεταφέρθηκαν στον Χώρο 3, όπου και τοποθετήθηκε τελετουργικό σκεύος, στο κυκλικό άνοιγμα που διανοίχθηκε  στο βοτσαλωτό. Η γραπτή ζωφόρος, στην οποία πρωταγωνιστούν δελφικοί τρίποδες ανάμεσα στις υπό διερεύνηση σκηνές, είναι η σημαντικότερη μαρτυρία αυτής της ιστορικής επέμβασης, υποδηλώνοντας και την αρχική χρήση του λατρευτικού αυτού χώρου ως ηρώου και χρηστηρίου, ως χώρου σχεδιασμένου να λειτουργείται από μια σημαντική ιέρεια, διαθέτοντας δευτερογενείς, τελετουργικές ταφές, με σκοπό την χρησμοδοσία».

Θέλοντας, μετά από αυτή την ωραία «πρόκληση», να προσθέσω κι εγώ τον προβληματισμό μου, σχετικά με την αρχική χρήση του λόφου Καστά της Αμφίπολης, ως χώρου άσκησης της μαντικής τέχνης, σας παραθέτω λίγες σκέψεις μου:

Από τα πανάρχαια χρόνια της προϊστορίας και μέχρι και το τέλος των ιστορικών χρόνων, το μέγα έθνος των Θρακών, χωρισμένο σε διάφορα «έθνεα», κατείχε, πέρα από άλλες περιοχές, κι ολόκληρη την μεταξύ του Νέστου και του Στρυμόνα περιοχή και, κατά συνέπεια και το Παγγαίο, που μέχρι την εποχή του βασιλιά των Μακεδόνων Φιλίππου του Β' εθεωρείτο ότι βρισκόταν στη Θράκη. Στα πρώτα, ιστορικά χρόνια (7ο και 6ο αι. π.Χ.) το θρακικό αυτό έθνος κυριαρχούσε στην γύρω από το Παγγαίο περιοχή των σημερινών Νομών Σερρών και Καβάλας, αναμεμειγμένο με υπολείμματα των παλαιών φύλων των Φρυγών και των Παιόνων, ενώ την ίδια εποχή, στα παράλια είχαν αρχίσει ήδη να ιδρύονται οι πρώτες Ελληνικές αποικίες, η Νεάπολις των Θασίων και οι παράλιες πόλεις της Θασιακής Περαίας ή Ηπείρου.

Ανάμεσα στ’ αρχαιότερα, θρακικά φύλα της περιοχής του Παγγαίου και του κάτω ρου του Στρυμόνα, τα πιο σημαντικά ήταν: 1) Το φύλο των Ηδωνών ή Ηδώνων, που κατοικούσε, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, στις δύο όχθες του Στρυμόνα, από την Κερκινίτιδα λίμνη στα βόρεια μέχρι τις  εκβολές του Στρυμόνα στα νότια κι από την Δράμα και τον Αγγίτη ποταμό στ’ ανατολικά μέχρι τον Στρυμόνα (και ενδεχομένως και λίγο δυτικότερα απ’ αυτόν, αν, πράγματι, η αρχαία Τράγιλος, που τα ερείπιά της εντοπίστηκαν στο σημερινό Αϊδονοχώρι - ή μήπως Ηδωνοχώρι; - Σερρών υπήρξε, όπως πιστεύουν κάποιοι αρχαιολόγοι και ιστορικοί, η πρωτεύουσά τους). 2) Το φύλο των Οδομάντων, που κατοικούσε στο βορειοδυτικό Παγγαίο, (εκεί, ακριβώς, όπου βρίσκεται σήμερα ο μεγάλος τύμβος του λόφου Καστά). 3) Το φύλο των Σατρών, που κατοικούσε στις κορυφές του Παγγαίου όρους και 4) το φύλο των Πιέρων, που από τα αρχαϊκά χρόνια είχε μετακινηθεί από την αρχική κοιτίδα του, που βρισκόταν στους πρόποδες του Ολύμπου κι είχε εγκατασταθεί στην κοιλάδα μεταξύ των ορέων Παγγαίου και Συμβόλου, που φέρει μέχρι σήμερα το όνομά του.

Οι Θράκες, από τα πανάρχαια χρόνια, ήταν γνωστοί για την ενασχόλησή τους περί την μαντική τέχνη. Το γεγονός ότι οι αρχαιότεροι ιερείς του μαντείου του Απόλλωνα στους Δελφούς ονομάζονταν από τους Έλληνες «Θρακίδαι» αποδεικνύει ότι, στα βάθη της αρχαιότητας, την μαντική τέχνη την είχαν μεταφέρει κι ασκήσει, στο κεντρικό αυτό μαντείο του ελληνικού κόσμου, πρώτοι οι Θράκες.

Πάνω κι από τον Άρη, την Άρτεμη, τον Ερμή και τους άλλους θεούς που λάτρευαν οι Θράκες του Παγγαίου, μια θεϊκή μορφή κυριαρχούσε ανάμεσα σε θνητούς και αθανάτους. Ο Διόνυσος, που το Ελληνικό του επίθετο Βάκχος και το θρακικό του Σαβάζιος προέρχονται πιθανά από τελετουργικές κραυγές των πιστών του. Σε μια από τις υψηλότερες κορυφές του ίδιου του Παγγαίου βρισκόταν το φημισμένο μαντείο του Διονύσου, που το είχε υπό την προστασία του το ολιγάριθμο φύλο των Σατρών. Βέβαια, το ιερό του Διονύσου του Παγγαίου δεν ήταν, ασφαλώς, κάποιος ναός σαν τους ελληνικούς, αλλά, πιθανότατα ένα ιερό, χωρίς κτίσματα και χωρίς απεικονίσεις, ή καλύτερα κάποιο σπήλαιο, σαν εκείνο στο οποίο ο Σοφοκλής, στην Αντιγόνη του, έλεγε ότι είχε κλείσει ο Διόνυσος τον βασιλιά των Ηδωνών Θρακών Λυκούργο.

Ο Διόνυσος των Σατρών, όπως κι ο Απόλλων των Δελφών, στο ιερό του στο Παγγαίο είχε μια γυναίκα ως «προμάντιδα», δηλαδή σαν Πυθία. Όπως στους Δελφούς έτσι κι εδώ ειδικευμένοι ιερείς, οι «προφήται», έδιναν σχήμα και μετέφεραν στους πιστούς τους ακατανόητους χρησμούς που ο θεός ενέπνεε σ' αυτή τη γυναίκα, όταν αυτή έπεφτε σ’ έκσταση. Όπως στους Δελφούς, αυτοί οι χρησμοί, ακόμη και μετά τη σύνταξή τους δεν ήταν απόλυτα σαφείς, όπως για όλα αυτά μας λέγει ο ίδιος ο Ηρόδοτος, ο οποίος ανέβηκε σαν προσκυνητής στο μεγάλο και φημισμένο αυτό ιερό του Παγγαίου, με ταυτόχρονο σκοπό να συλλέξει και τις αναγκαίες για την ιστορία του πληροφορίες και να συγκρίνει το Μαντείο του Παγγαίου μ' εκείνο του Απόλλωνα στους Δελφούς.

Ιδιαίτερα αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι αυτοί οι ιερείς, οι προφήτες που έδιναν σχήμα στις άναρθρες κραυγές της προμάντιδος, δεν ήταν Σάτρες. Ο Ηρόδοτος επισήμανε με ιδιαίτερη προσοχή αυτό το σημαντικό γεγονός. Ήταν Βησσοί, δηλαδή ανήκαν στη μεγάλη, θρακική φυλή που ζούσε στο κέντρο της Θράκης, από τις κορυφές της Ροδόπης μέχρι τις όχθες του Έβρου, οι οποίοι θεωρούνταν, ανάμεσα σ' όλους τους Θράκες, σαν οι πιο έμπειροι στη γνώση των διονυσιακών τελετουργιών, μια και, εξ αιτίας της γεωγραφικής τους θέσης, ήταν φύλακες και ιερείς του κεντρικού, του «εθνικού» ιερού του Διονύσου, που βρισκόταν βέβαια στη Ροδόπη, δηλαδή στην καρδιά της Θράκης, όπως οι Δελφοί στην καρδιά της Ελλάδος, κι ήταν, ασφαλώς, πιο σημαντικό και πιο παλιό απ' αυτό του Παγγαίου, το οποίο, μολονότι κατά τον Ηρόδοτο και κατά την τραγωδία του Ευρυπίδη «ΡΗΣΟΣ», ήταν πολύ σημαντικό κατά τον 5ο αι. π.Χ., εν τούτοις πρέπει να ήταν κάτι σαν παράρτημα του Ιερού της Ροδόπης. Έτσι εξηγείται το γεγονός ότι οι Σάτρες κάλεσαν Βησσούς ιερείς από το κεντρικό ιερό του Διονύσου στη Ροδόπη, για να εκτελέσουν καθήκοντα προφητών στο δικό τους ιερό, στο Παγγαίο.

Ο πιο σημαντικός από τους προφήτες του Βάκχου του Παγγαίου ήταν ο αρχαίος βασιλιάς των Ηδωνών Θρακών Ρήσος,  που φονεύθηκε από τους Έλληνες έξω από τα τείχη της Τροίας, όταν, κατά τον τελευταίο χρόνο της δεκαετούς πολιορκίας της πόλης, έτρεξε να βοηθήσει τους Τρώες. Ο Ρήσος λατρεύτηκε από όλους τους Θράκες σαν θεός ενώ κι από τους Έλληνες θεωρήθηκε αργότερα ημίθεος, γιος του ποταμού Στρυμόνα και της μούσας Κλειούς, όπως δε μας αναφέρει γλαφυρά ο Ευρυπίδης, στην ομώνυμη τραγωδία του, (στίχοι 967 επόμ.) «..ου γαρ ες ταυτόν ποτε, έτ’ εισιν ουδέ μητρός όψεται δέμας, κρυπτός δ’ εν άντροις της υπαργύρου χθονός, ανθρωποδαίμων κείσεται βλέπων φάος, Βάκχου προφήτης ώστε Παγγαίου πέτραν ώκησε σεμνός τοίσιν ειδόσιν θεός»),δηλαδή (ο Ρήσος), αφού έγινε ανθρωποδαίμων της διονυσιακής πομπής, θα είναι για πάντα προφήτης του Βάκχου, κρυμμένος στα σπήλαια του Παγγαίου, που η γη του κρύβει ασήμι, όπου, όχι μόνο θα προλέγει τα μελλούμενα, αλλά θα στέλνει ο ίδιος τη θεία φώτιση στους προφήτες του, για τους οποίους θα είναι σεβαστός θεός.

Η λατρεία του Ρήσου, που υπήρχε από αιώνες ανάμεσα στους Θράκες, αποτέλεσε μια από τις επίσημες λατρείες της Αμφίπολης ήδη από την ίδρυσή της, αφού οι Αθηναίοι άποικοι της περίφημης αυτής πολιτείας, εφαρμόζοντας ένα χρησμό που τους έδωσαν οι έμπειροι διπλωμάτες - ιερείς του Μαντείου των Δελφών, έστειλαν ανθρώπους στην Τροία, οι οποίοι άνοιξαν νύχτα τον τύμβο, όπου βρισκόταν το φημισμένο στους Τρώες κι άγιο για τους Θράκες λείψανο του Ρήσου, και αφού το τοποθέτησαν σε "χλαμύδα πορφυράν", το μετέφεραν κρυφά στην Αθήνα, από όπου το παρέλαβαν οι άποικοι και το μετέφεραν στην χώρα στην οποία ο ήρωας είχε βασιλέψει, όπου, στη θέση της θρακικής πόλης των Εννέα Οδών ίδρυσαν την Αμφίπολη και σ’ ένα λόφο της, που τον έβρεχε ο Στρυμόνας, έθαψαν τα λείψανα του γιου του Στρυμόνα, του Ρήσου, ενώ ακριβώς απέναντι από το μνημείο που ανήγειραν για τον ήρωα, έφτιαξαν έναν βωμό, που τον αφιέρωσαν στην μητέρα του, την Μούσα Κλειώ, (Μαρσύας ο νεώτερος ή ο εκ Φιλίππων της Μακεδονίας, στο έργο του «Μακεδονικά»).

Ο Ρήσος, όμως και στην Αμφίπολη δεν ήταν, φυσικά, παρά προφήτης του Διονύσου, εφόσον δε οι Αθηναίοι άποικοι πίστευαν, όπως μας λέει κι ο Ευρυπίδης, ότι ο Ρήσος κατοικούσε σε σπήλαιο του Παγγαίου, δεν μπορεί παρά σ’ ένα τέτοιο σπήλαιο να έθαψαν μ’ ευλάβεια τα οστά του, ένα σπήλαιο που βρισκόταν στον λόφο δίπλα στο Στρυμόνα που αναφέρει ο Μαρσύας και το οποίο θ’ αποτέλεσε έκτοτε κέντρο άσκησης της μαντικής τέχνης, από τους ιερείς και τους μύστες του, άνδρες ή γυναίκες.

Η σκέψη μου αυτή δεν είναι αυθαίρετη. Οι Ηδωνοί Θράκες και κύρια οι Οδόμαντες του Παγγαίου φαίνεται ότι ασκούσαν την μαντική τέχνη για πολλούς αιώνες και με ιδιαίτερο ζήλο, περίτρανη δε απόδειξη γι’ αυτό αποτελεί το γεγονός ότι πολλά ονόματα ανδρών και γυναικών από την γύρω από την Αμφίπολη και το Παγγαίο όρος περιοχή φέρουν, ήδη από την κλασική αρχαιότητα, ονόματα, γνωστά από τη ιστορία ή από επιγραφές, που σχετίζονται άμεσα με την μαντική τέχνη. Έτσι, το ιωνικό όνομα Μάντης και το αντίστοιχο, θρακικό όνομα Μάντας, το βρίσκουμε, στον Ηρόδοτο (βιβλίο 5^ο, 12), με τον τύπο Μαντύης, ν’ ανήκει σ’ έναν Παίονα από την περιοχή του Παγγαίου, ενώ βρίσκουμε το ίδιο όνομα, με την γραφή Μάντις, (κατ’ αναλογία προς το ελληνικό ουσιαστικό μάντις), να το φέρει κάποιος Αμφιπολίτης. Ένας Αμφιπολίτης, επίσης, μύστης στη Σαμοθράκη, ονομάζεται Διονύσιος (γιος του) Μάντα κι αυτή η πληροφορία είναι σημαντική και για έναν ακόμη λόγο, γιατί βλέπουμε έναν Αμφιπολίτη, με πατρώνυμο σχετιζόμενο με την μαντική τέχνη, να είναι μύστης στα Καβείρεια μυστήρια της Σαμοθράκης, στα ίδια στα οποία ήταν μύστις και η Ολυμπιάδα, η μητέρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Άλλωστε, τίποτε δεν ήταν πιο φυσιολογικό, στη μυστικιστική λατρεία των Καβείρων να συμμετέχει ένας μύστης καταγόμενος από μια περιοχή πλούσια σε μυστικιστικές λατρείες! Αλλά και τα θηλυκά ονόματα Μάντα, Μάντω, Μαντώ, Μάνταδα, Μανταρούς, Μαντάνη, Μαντούνη είναι εξ ίσου χαρακτηριστικά της περιοχής της Αμφίπολης, όσο τ’ αρσενικά Μάντης ή Μάντας.

Οφείλω ν’ αναφερθώ, επίσης, στο σημείο αυτό, λόγω της ηχητικής ταυτότητας του ονόματός της, σε μια, άγνωστη θεότητα με το όνομα Μάντα, της οποίας δεν γνωρίζουμε, δυστυχώς, καμιά ιδιότητα, (αν, λ.χ., σχετιζόταν με την μαντική τέχνη) κι η οποία λατρευόταν στην περιοχή που μας ενδιαφέρει, στους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους, μαζί με τους Διόσκουρους, όπως μαρτυρούν, ενδεικτικά,

μια επιγραφή των ελληνιστικών χρόνων από τη Νικήτη της Χαλκιδικής, που δημοσίευσε ο Ι. Παπάγγελος στον Οδηγό της Χαλκιδικής:

ΗΡΑΚΛΕΙΔΗΣ ΚΑΙ ΜΕΝΙΠΠΟΣ ΦΑΝΙΟΥ

ΔΙΟΣΚΟΥΡΟΙΣ ΚΑΙ ΜΑΝΤΑΙ ΕΠΗΚΟΟΙΣ

και μια επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων από την περιοχή της Δράμας, την οποία δημοσίευσε η Βασιλική Πουλιούδη στην Β΄ επιστημονική συνάντηση με τίτλο «Η Δράμα και η περιοχή της – Ιστορία και πολιτισμός», που έγινε τον Μάιο του 1994 στη Δράμα:

DIOSCORIS ET MANTE DE SUIS ONE[RIBUS]

QUESTIS CURATOR D(EIS) N(UMEN) F(ECIT) SACERDOS…

Θ’ αναφερθώ, επίσης, σ’ ένα προσωπικό εύρημα του υπογράφοντος, στην τοποθεσία «Αγία Παρασκευή» της Ελευθερούπολης, στους ανατολικούς πρόποδες του Παγγαίου και συγκεκριμένα σε μια επιγραφή του 3^ου αιώνα μ.Χ., που βρέθηκε από τον υπογράφοντα σε τρία τεμάχια και παραδόθηκε στο αρχαιολογικό μουσείο Καβάλας, αναφέρει δε το όνομα της νεκρής, «Μαντώ», σε γενική πτώση: ΜΑΝΤΟΥΣ ΑΝΟΣΤΟΥ κλπ.

Ακόμη, όμως, πιο χαρακτηριστική απόδειξη της από τα πανάρχαια χρόνια άσκησης της μαντικής τέχνης, ακριβώς στην περιοχή του τύμβου της Αμφίπολης, περιέχουν οι εξής παρατηρήσεις; Όπως αναφέραμε,  το θρακικό φύλο των Ηδωνών κατείχε, μεταξύ άλλων, την αριστερή όχθη του κάτω Στρυμόνα, όπου βρισκόταν η κυριότερη κώμη του, η Μύρκινος, στην όχθη της λίμνης, βόρεια από τις Εννέα Οδούς. (δείτε, έτσι: «Μύρκινον, Ηδωνικόν πολισμάτιον: Αππιανός, Εμφύλιοι Πόλεμοι, IV, 103). Οι Ηδώνες ή Ηδωνοί είχαν γείτονες, στα βόρεια, το φύλο των Οδομάντων, (Οδόμαντοι ή Οδόμαντες ή Οδομάντεις), οι οποίοι, αν κρίνει κανείς από το όνομά τους, ήταν ένας κλάδος των Ηδωνών: Πράγματι, οι  Ηδώνες, (Ηδωνοί, Ηδώνες, Ηδώναι) αποκαλούνται μερικές φορές Ώδωνες και η πατρίδα τους Ωδονίη, η δε Θάσος, που προτού αποικισθεί από τους Πάριους κατοικούνταν από Ηδωνούς, καλούνταν Ωδονίς. Δεδομένου, λοιπόν, ότι η θρακική ονομαστική περιλαμβάνει ένα πλήθος σύνθετων τετρασύλλαβων, έτσι ακριβώς και το όνομα των Οδομάντων αποτελείται από δύο απλά, δισύλλαβα στοιχεία: Το πρώτο στοιχείο ήταν το όνομα της μητρικής φυλής – αυτής των Οδωνών ή Ηδωνών και το δεύτερο ήταν ίσως ανάλογο, και από την άποψη της ρίζας κι από την άποψη της σημασίας του, με το ελληνικό μάντις: Οδομάντεις ή Οδόμαντες, λοιπόν, ήταν οι μάντεις, οι ιερείς του φύλου των Ηδωνών, ατ’ αναλογία με τους Βησσούς, που ήταν οι μάντεις του μαντείου του Διονύσου στο Παγγαίου, το οποίο κατείχαν οι Σάτρες. Ειρήσθω, επίσης, εν παρόδω, ότι το όνομα των Οδωνών ή Ηδωνών μοιάζει να βρίσκεται όχι μόνο μέσα σ’ αυτό των Οδομάντων, αλλά και στην περίεργη ονομασία Εννέα Οδοί – περίεργη διότι είναι αδύνατο να πιστέψουμε, εξετάζοντας τον χάρτη της περιοχής, ότι εννέα δρόμοι διασταυρώνονταν σ’ εκείνο το σημείο, απλώς δε οι Έλληνες εξελλήνισαν μια ντόπια ονομασία, στην οποία υπήρχε το όνομα των Οδονών - και ότι η ονομασία Εννέα Οδοί δεν είναι ελληνική, παρά μόνο φαινομενικά, (δείτε για τα παραπάνω και την μελέτη του σοφού, Γάλλου αρχαιολόγου και καθηγητή της αρχαιολογίας και της ιστορίας της τέχνης στο Πανεπιστήμιο του Νανσύ, Paul Perdrizet, η οποία, με τίτλο «etudes Amfipolitaines» (Αμφιπολίτικες μελέτες»), δημοσιεύθηκε το έτος 1922 στο περιοδικό Bulletin de Correspodance Hellenique (τόμος 46, σελ. 36-57).

Είχε βαθιές ρίζες, λοιπόν, η μαντική τέχνη στο βόρειο και δυτικό Παγγαίο, αφού εκεί, ακριβώς, όπου θάφτηκε ο Ρήσος, σε λόφο του δυτικού Παγγαίου που τον έβρεχε ο «αγνός Στρυμών», ασκούσαν, για αιώνες πριν, την μαντική τέχνη οι μάντεις των Ηδωνών, οι Οδομάντεις ή Οδόμαντες και, συνεπώς, η επιλογή αυτού, ακριβώς, του τόπου, για την ταφή του Ρήσου, αυτού του φημισμένου προφήτη του Βάκχου του Παγγαίου, μόνο τυχαία δεν πρέπει να ήταν, ενώ και η πρόοδος της ανασκαφής του τύμβου του λόφου Καστά αποδεικνύει ολοένα και πιο καθαρά (και είμαι βέβαιος ότι θ’ αποδείξει εναργέστερα στο μέλλον) την σχέση του με την αρχαία, μαντική παράδοση των Θρακών του Παγγαίου.

ΘΟΔΩΡΟΣ ΔΗΜΟΣΘ. ΛΥΜΠΕΡΑΚΗΣ

 

 

ΗΤΑΝ ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΠΟΨΗ ΤΟΥ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΔΙΚΑΙΟΥ, Η ΦΥΣΙΚΗ ΕΞΟΝΤΩΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ ΣΤΟ ΔΙΑΣΤΗΜΑ  ΤΩΝ ΕΤΩΝ 1914-1922;

 

Στην εφημερίδα «ΜΝΗΜΗ» του Συλλόγου Μικρασιατών Καβάλας δημοσιεύτηκε το παρόν κείμενο, το οποίο είναι σήμερα επίκαιρο, μετά τις πρόσφατες δηλώσεις του Υπουργού Παιδείας κ. Φίλη.

 

Ο ελληνικός όρος γενοκτονία είναι ταυτόσημος με τον διεθνώς χρησιμοποιούμενο όρο genocide, που προέρχεται από την ελληνική λέξη γένος και το λατινικό ρήμα caedere (=φονεύω). Τόσο ο ελληνικός όσο και ο διεθνής όρος δημιουργήθηκαν επίσημα, (ως όροι του διεθνούς δικαίου), μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και συγκεκριμένα το έτος 1944, από τον Ραφαήλ Λέμκιν, καθηγητή του Πανεπιστημίου του Γέιλ, των Η.Π.Α. και αναδείχθηκαν λίγο πριν από τη Δίκη της Νυρεμβέργης, κατά των πρωταιτίων της εξολόθρευσης των Εβραίων, καθώς και της εξόντωσης των ευρωπαϊκών λαών πριν και κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Η γενοκτονία αποτέλεσε και το κύριο κατηγορητήριο - όρο στη Δίκη αυτή και περιλήφθηκε και στην απόφαση του Δικαστηρίου.

Ακολούθησε η ψήφιση, από τη Γενική Συνέλευση του Ο.Η.Ε., το έτος 1948, της Συνθήκης για την Πρόληψη και την Τιμωρία του Εγκλήματος της Γενοκτονίας, η οποία αποτελείται από 19 άρθρα και της οποίας τα βασικά στοιχεία ήταν τα εξής: Τα συμβαλλόμενα μέρη επιβεβαιούν ότι η γενοκτονία, συντελουμένη είτε εν καιρώ ειρήνης είτε εν καιρώ πολέμου, τυγχάνει έγκλημα διεθνούς δικαίου και αναλαμβάνουν την υποχρέωσιν να προλαμβάνουν και να τιμωρούν τούτο, (άρθρο 1). Γενοκτονία σημαίνει οποιαδήποτε από τις ακόλουθες πράξεις, οι οποίες διαπράττονται με την πρόθεση καταστροφής, εν όλω ή εν μέρει, μίας εθνικής, εθνοτικής, φυλετικής ή θρησκευτικής ομάδας ως τέτοιας: α) ανθρωποκτονία μελών της ομάδας, β) πρόκληση βαρείας σωματικής ή διανοητικής βλάβης σε μέλη της ομάδας, γ) με πρόθεση επιβολή επί της ομάδας συνθηκών ζωής υπολογισμένων να επιφέρουν τη φυσική καταστροφή της εν όλω ή εν μέρει, δ) επιβολή μέτρων που σκοπεύουν στην παρεμπόδιση των γεννήσεων εντός της ομάδας, ε) δια της βίας μεταφορά παιδιών της ομάδας σε άλλη ομάδα, (άρθρο 2). Επίσης, σε επόμενα άρθρα της Συνθήκης αναφέρονται τα εξής: Οι παρακάτω αξιόποινες πράξεις τιμωρούνται: α) γενοκτονία, β) συνωμοσία προς διάπραξη γενοκτονίας, γ) άμεσα ή έμμεσα η υποκίνηση διάπραξης γενοκτονίας, δ) απόπειρα διάπραξης γενοκτονίας, ε) συμμετοχή σε γενοκτονία,( άρθρο 3). Τιμωρούνται τα άτομα που συνωμοτούν και πράττουν τα προαναφερόμενα στο άρθρο 3, ανεξαιρέτως αν έδρασαν με συνταγματικότητα, με δημόσια εντολή ή ατομικά, (άρθρο 4). Τα άτομα που διέπραξαν γενοκτονία ή μια οποιαδήποτε από τις άλλες πράξεις που απαριθμούνται στο άρθρο 3, θα τιμωρούνται ανεξάρτητα αν είναι μέλη κυβέρνησης, κρατικοί λειτουργοί ή ιδιώτες, (άρθρο 5).  «Τα άτομα που ευθύνονται για πράξη γενοκτονίας ή άλλη πράξη όπως αναφέρεται στο 3^ο άρθρο, πρέπει να δικαστούν στη χώρα που έχει διαπραχθεί το αδίκημα ή σε κάποιο διεθνές ποινικό Δικαστήριο που θα γίνει αποδεκτό από τους συμβαλλόμενους, (άρθρο 6).

Το άρθρο 6, εξ άλλου, του Καταστατικού του Διεθνούς, Ποινικού Δικαστηρίου, υιοθετώντας αυτολεξεί την αντίστοιχη διάταξη της Σύμβασης για τη Γενοκτονία του 1948, όρισε ως γενοκτονία οποιαδήποτε από τις πράξεις του άρθρου  2 της Διεθνούς Σύμβασης, η οποία διαπράττεται με πρόθεση την ολική ή μερική καταστροφή μιας εθνικής, εθνοτικής, φυλετικής ή θρησκευτικής ομάδας ως τέτοιας.

Με τον όρο γενοκτονία, ως εκ τούτου, αποδόθηκε η από τους αρχαιότατους χρόνους υφιστάμενη έννοια (και, ακριβέστερα, ένα από τα αρχαιότερα μαζικά εγκλήματα), που συνίσταται στη συστηματική, με βίαια ως επί το πλείστον μέσα, επιδιωκόμενη εξόντωση ολόκληρης φυλής ή τμήματος αυτής σε ορισμένο τόπο.

Σύμφωνα με την  ερμηνεία των πιο πάνω διατάξεων Διεθνούς Δικαίου από την επιστημονική Θεωρία κι από τη Νομολογία του Διεθνούς, Ποινικού Δικαστηρίου, (περιπτώσεις πρώην Γιουγκοσλαβίας, Ρουάντας κλπ.), η νομοτυπική μορφή του εγκλήματος της γενοκτονίας αποτελείται, όπως και κάθε εγκλήματος, από την αντικειμενική κι από την υποκειμενική υπόστασή του.

Η αντικειμενική υπόσταση του εγκλήματος πληρούται με την τέλεση έστω και μιας από τις περιοριστικά απαριθμούμενες στο άρθρο 2 της Διεθνούς Σύμβασης πράξεις (ή παραλείψεις). Η γενοκτονία, δηλαδή, από την άποψη της αντικειμενικής της υπόστασης, μπορεί να επιδιωχθεί, είτε με σειρά ομαδικών φόνων, όλων ή και ενός μέρους εκ των μελών μιας ολόκληρης εθνικής, εθνοτικής, φυλετικής ή θρησκευτικής ομάδας, είτε με συστηματική εξασθένιση αυτής (με διάφορα μέσα), μέχρι τη βαθμιαία εξάλειψή της. Στα βίαια αυτά μέσα περιλαμβάνονται και μέτρα απαγορευτικά των εθνικών, θρησκευτικών, γλωσσικών, ηθικών, ιστορικών ή άλλων παραδόσεων, προκειμένου να επέλθει διαφοροποίηση ή αλλοίωση της καταδιωκόμενης ομάδας, με βέβαιη την, δια της παρόδου του χρόνου, απώλεια του εθνικού και φυλετικού γνωρίσματός της. Γίνεται, εξ άλλου, αντιληπτό ότι θύματα της γενοκτονίας είναι τα μέλη μιας από τις πιο πάνω ομάδες υπό την ιδιότητά τους ακριβώς αυτήν, δηλαδή του μέλους της ομάδας και σε καμιά περίπτωση υπό την ιδιότητά τους, ως απλών ιδιωτών, ενώ η ίδια η ομάδα, στην οποία στοχεύει το συγκεκριμένο έγκλημα, πρέπει ν’ αποτελείται από άμαχο πληθυσμό ή από πρόσωπα εν γένει που δεν εμπλέκονται στις εχθροπραξίες, (έτσι, λ.χ., δεν εμπίπτει στην αντικειμενική υπόσταση του εγκλήματος η εξόντωση στρατιωτών στη διάρκεια εχθροπραξιών, ενώ εμπίπτει η εξόντωση των τελευταίων, όταν αποτελούν στόχο του εγκλήματος ενώ βρίσκονται εκτός των πεδίων των μαχών ή εφόσον έχουν λάβει την ιδιότητα του άμαχου).

Η υποκειμενική υπόσταση του εγκλήματος της γενοκτονίας, (η οποία αποτελεί και την εγγενή αδυναμία της έννοιας κι έχει, κατά τα τελευταία χρόνια, προκαλέσει αρκετές φορές διάσταση απόψεων),  συνίσταται στην πρόθεση τέλεσης του εγκλήματος της γενοκτονίας, δηλαδή τέλεσης οποιασδήποτε (ή συνδυασμού) από τις πράξεις του άρθρου 2 της Διεθνούς Σύμβασης, χωρίς η ιδιότητα του θύτη ν’ αποτελεί συστατικό στοιχείο της νομοτυπικής μορφής του συγκεκριμένου εγκλήματος.

Μετά την πιο πάνω σύντομη, νομική ανάλυση των στοιχείων του συγκεκριμένου εγκλήματος του Διεθνούς, ποινικού Δικαίου κι αφού επισημάνω ότι, δεδομένου πως η Διεθνής Σύμβαση του Ο.Η.Ε., του έτους 1948, για τη γενοκτονία, δεν έχει αναδρομική ισχύ, δεν τίθεται καν ζήτημα εφαρμογής της, από τυπική, νομική άποψη, στην περίπτωση των εγκλημάτων των Νεοτούρκων σε βάρος των χριστιανικών λαών της Μικράς Ασίας, μένει να εξεταστεί, εν τούτοις, κατά πόσον τα στοιχεία του συγκεκριμένου εγκλήματος υπήρξαν στην περίπτωση των διώξεων ολόκληρου του ελληνικού στοιχείου της Μικράς Ασίας απλό τους Νεότουρκους, ούτως ώστε να μπορούν αυτές οι διώξεις να στιγματιστούν αναδρομικά τουλάχιστον από ηθική άποψη και να παράσχουν στους λαούς του πλανήτη τη δυνατότητα να τις καταδικάσουν, (λ.χ. με ψηφίσματα των Κοινοβουλίων τους κλπ.):

Κατ’ αρχάς είναι εξεταστέο, αν στο πρόσωπο των Αρχών που διαδέχθηκαν τους Οθωμανούς υπήρξε η υποκειμενική υπόσταση του εγκλήματος της γενοκτονίας, αν, δηλαδή, οι εν λόγω Αρχές είχαν την πρόθεση τέλεσης του εν λόγω εγκλήματος: Η απάντηση είναι θετική και προκύπτει από τα εξής στοιχεία, (τα οποία, σύμφωνα με το Διεθνές Δίκαιο, δεν είναι καν αναγκαίο ν’ αποδεικνύονται μ’ έγγραφα): Από τότε που οι Νεότουρκοι ανέλαβαν την εξουσία στο χώρο της Μικράς Ασίας, ξεκίνησαν, έχοντας ως συμβούλους «λαμπρούς» εκπροσώπους του γερμανικού έθνους, (αυτού του ίδιου έθνους που λίγο αργότερα θα τελούσε τη μεγαλύτερη γενοκτονία στην ιστορία της ανθρωπότητας), μία συστηματική διαδικασία εξόντωσης των ελληνικών (και όχι μόνο, αλλά όλων των χριστιανικών, εν γένει) πληθυσμών που διαβιούσαν εκεί από χιλιάδες χρόνια. Τη σχετική απόφαση πήραν οι Νεότουρκοι το 1911, στο συνέδριό τους στη Θεσσαλονίκη, την εφάρμοσαν κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου και την ολοκλήρωσαν με τον Μούσταφα Κεμάλ ( 1919 - 1923). Η λήψη, εξ άλλου, της πιο πάνω απόφασης από αυτό τούτο το Συνέδριο των Νεοτούρκων αποδεικνύει, (διαψεύδοντας τον μέχρι σήμερα προβαλλόμενο από το Τουρκικό κράτος ισχυρισμό ότι οι σφαγές κι οι διώξεις είχαν αποσπασματικό και μη εκπορευόμενο από τη κεντρική Διοίκηση χαρακτήρα), ότι υπήρξε κεντρικός σχεδιασμός της μουσουλμανοποίησης της Μικράς Ασίας, με τη φυσική εξόντωση, άλλως τον εξαναγκασμό σε απομάκρυνση από τη Μικρά Ασία, των μη μουσουλμανικών πληθυσμών της τελευταίας. Πέραν των ανωτέρω, άλλωστε, η υπ’ αρ. 5 Διαταγή του Νουρεντίν Πασά, της 3^ης Σεπτεμβρίου του 1922, που είχε περιεχόμενο αντίστοιχο με τις διαταγές των ετών 1915-1916, που προκάλεσαν τη γενοκτονία τωβν Αρμενίων, καθώς και οι ήδη από το 1916 αρξάμενες αναφορές προξένων και διπλωματών της Αυστρίας, για διαταγή του Rajet Bey προς τις ένοπλες δυνάμεις, «να σκοτώνουν κάθε Έλληνα που θα βλέπουν» ή ότι αυτό «που έγινε στους Αρμένιους επαναλαμβάνεται και στους Έλληνες», δεν αφήνουν κανένα περιθώριο αμφισβήτησης της ύπαρξης πρόθεσης γενοκτονίας στο σύνολο των Τουρκικών Αρχών, των ετών 1911-1922.

Ακολούθως εξεταστέον τυγχάνει, αν πληρώθηκε η αντικειμενική υπόσταση του εγκλήματος της γενοκτονίας σε βάρος των Ελλήνων της Μικράς Ασίας. Η απάντηση είναι κι εδώ θετική: Ναι, το έγκλημα τελέστηκε και μάλιστα με περισσότερους του ενός τρόπους, από αυτούς που περιγράφονται στο άρθρο 2 της Διεθνούς Σύμβασης. η δε εκτέλεσή του άρχισε με την επιστράτευση όλων των Ελλήνων ηλικίας από 15 έως 45 ετών και την αποστολή τους σε τάγματα εργασίας, με σκοπό (και αυτονόητο αποτέλεσμα) τη μαζική θανάτωσή τους και με την απαγόρευση του δικαιώματος των μεν Ελλήνων ν’ ασκούν ελεύθερα τα επαγγέλματά τους, των δε μουσουλμάνων, να συνεργάζονται επαγγελματικά με τους Έλληνες, υπό την απειλή τιμωρίας από τις στρατιωτικές Αρχές. Ακολούθησε η συστηματική εξόντωση των ηγετών των Ελλήνων, η σύλληψη και η σφαγή των σωματικά ικανών ανδρών, οι επιθέσεις, από ορδές Τούρκων, σε βάρος των ελληνικών χωριών, που συνοδεύονταν από κλοπές, φόνους, αρπαγές νέων κοριτσιών, κακοποιήσεις κλπ., (α’ και β΄ περιπτώσεις του άρθρου 2 της Διεθνούς Σύμβασης) και κύρια η μαζική, συστηματική εκτόπιση των γυναικών, των παιδιών, των ανδρών (άρρωστοι, ανάπηροι, γέροντες) όλων ανεξαίρετα των ελληνικών οικισμών, από τις προαιώνιες εστίες τους σε μακρόχρονες, επίπονες και οδυνηρές πορείες θανάτου, (γ’ περίπτωση του άρθρου 2 της Διεθνούς Σύμβασης). Οι συνθήκες, κάτω από τις οποίες έγιναν οι εκτοπίσεις ήταν τόσο σκληρές, ώστε αυτοί που έφτασαν στον τελικό προορισμό τους, ήταν ελάχιστοι. Ο άμαχος πληθυσμός των ελληνικών περιοχών υποχρεωνόταν σε πολυήμερες ή  και πολύμηνες, εξοντωτικές πορείας προς άγνωστη κατεύθυνση, στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας, τις οποίες περιέγραφε με ιδιαίτερα παραστατικό τρόπο μια έκθεση της Ελληνικής Πρεσβείας, με ημερομηνία τον Ιούνιο του 1915: «Οι εκτοπιζόμενοι από τα χωριά τους δεν είχαν δικαίωμα να πάρουν μαζί τους ούτε τα απολύτως αναγκαία. Γυμνοί και ξυπόλητοι, χωρίς τροφή και νερό, δερόμενοι και υβριζόμενοι, όσοι δεν εφονεύοντο οδηγούντο στα όρη από τους δημίους τους. Οι περισσότεροι απ' αυτούς πέθαιναν κατά την πορεία από τα βασανιστήρια. Το τέρμα του ταξιδιού δεν σήμαινε και τέρμα των δεινών τους, γιατί οι βάρβαροι κάτοικοι των χωριών, τους παρελάμβαναν για να τους καταφέρουν το τελειωτικό πλήγμα ...»

Η τρομοκρατία, τα εργατικά τάγματα, οι εξορίες, οι κρεμάλες, οι πυρπολήσεις των χωριών, οι βιασμοί, οι δολοφονίες και κύρια οι μαζικές εκτοπίσεις των πληθυσμών εκατοντάδων ελληνικών χωριών συνεχίστηκαν, με αμείωτη ένταση, και μετά το έτος 1919. Στις πόλεις του Πόντου στήνονταν τα διαβόητα έκτακτα δικαστήρια ανεξαρτησίας, που καταδίκαζαν κι εκτελούσαν την ηγεσία του ποντιακού ελληνισμού.

Όλη αυτή η κρατική, τουρκική συμπεριφορά εξανάγκασε, ήδη από πολύ νωρίς, κι όσους Έλληνες της Μικράς Ασίας είχαν γλυτώσει από τη γενοκτονία, να εγκαταλείψουν την πατρίδα τους και να καταφύγουν ως πρόσφυγες στην Ελλάδα και σε πλήθος άλλων χωρών, κατά τρόπον ώστε, μετά και τη Συνθήκη της Λωζάνης, από τα εκατομμύρια των Ελλήνων της Μικράς Ασίας να μην υπάρχει σήμερα ούτε ένα άτομο μ’ ελληνική, εθνική συνείδηση, που να κατοικεί στον χώρο της τελευταίας!

Είναι, ως εκ τούτου, προφανές, ότι η φυσική εξόντωση, η εξαφάνιση και ο εξαναγκασμός των Ελλήνων και εν γένει όλων των χριστιανικών πληθυσμών της Μικράς Ασίας σε αναγκαστική απομάκρυνση από τις προαιώνιες εστίες τους, (ανταλλαγή πληθυσμών), αποτελούν εκφάνσεις και μεθόδους ενός και του αυτού, άριστα και κεντρικά μελετημένου σχεδίου εξόντωσης όλων των μειονοτήτων της άλλοτε κραταιάς Αυτοκρατορίας. Ενός σχεδίου που σχηματοποιήθηκε στο συνέδριο των Νεοτούρκων στη Θεσσαλονίκη, το έτος 1911, άρχισε να εφαρμόζεται από το 1914, πάντοτε υπό κεντρική καθοδήγηση κι ολοκληρώθηκε μετά την καταστροφή του 1922, πετυχαίνοντας τον αρχικό σκοπό του, την αλλοίωση του εθνολογικού χαρακτήρα των ελληνικών περιοχών της Μικράς Ασίας  και τον εκτουρκισμό των πληθυσμών που θ’ απέμεναν στην τελευταία, την επίλυση, μ’ άλλα λόγια, του εθνικού προβλήματος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, με τη φυσική εξαφάνιση των γηγενών εθνοτήτων.

Υπ’ αυτή την έννοια, οι τουρκικές Αρχές, βοηθούμενες από τον τουρκικό όχλο, στη διάρκεια των ετών 1914-1922 τέλεσαν σε βάρος των Ελλήνων της Μικράς Ασίας, (αλλά και της Ανατολικής Θράκης, αφού, λ.χ., η εκκένωση των ελληνικών πληθυσμών της χερσονήσου της Καλλιπόλεως πριν την απόβαση των συμμάχων σ’ αυτήν και η αναγκαστική εξορία τους στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας πληρούσε επίσης τα στοιχεία του), το έγκλημα της γενοκτονίας, υπό την πλήρη, νομοτυπική μορφή του κι εύλογα και δίκαια η Χώρα μας, αφενός μεν με το άρθρο 2 του Ν. 2645/1998 καθιέρωσε την 14η Σεπτεμβρίου, ως ημέρα εθνικής μνήμης της γενοκτονίας των Ελλήνων της Μικράς Ασίας από το τουρκικό Κράτος, αφετέρου δε απαιτεί από την Τουρκία, ν’ αναγνωρίσει το μεγάλο αυτό έγκλημα, να ζητήσει συγγνώμη γι’ αυτό και να θέσει, έτσι, τις βάσεις για μια ειλικρινή συνεργασία των δύο γειτονικών λαών, (Ελλήνων και Τούρκων), που μόνο οφέλη θα τους αποφέρει.

ΘΟΔΩΡΟΣ ΔΗΜ. ΛΥΜΠΕΡΑΚΗΣ

ΔΙΚΗΓΟΡΟΣ ΚΑΒΑΛΑΣ

 

 

Η ΚΑΒΑΛΑ ΚΑΙ  ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΚΑΤΑ ΤΟ ΕΤΟΣ 1807

Τιμώντας την επέτειο της 28^ης Οκτωβρίου του 1940, αντί για οποιονδήποτε επετειακό λόγο, αφιερώνω στην αγαπημένη μου Καβάλα, την πόλη στην οποία γεννήθηκα και στους κατοίκους της το παρακάτω μικρό μέρος από την ιστορική έρευνα που κάνω σε ξενόγλωσσα αρχεία, αναζητώντας ψήγματα από την ιστορία του τόπου μας:
Στην Επιθεώρηση των Ναπολεοντείων Μελετών του έτους 1918 δημοσιεύθηκε το οδοιπορικό του J. J. TROMELIN, με τίτλο «Itinéraire d'un voyage fait dans la Turquie d'Europe, d'après les ordres de Son Excellence le général en chef Marmont, duc de Raguse» (δηλαδή, «οδοιπορικό ενός ταξιδιού που έγινε στην Ευρωπαϊκή Τουρκία, σύμφωνα με τις διαταγές του Αρχιστράτηγου Marmont, δούκα της Ραγκούζας). Ο Tromelin ήταν Γάλλος στρατιωτικός, ευρισκόμενος στην υπηρεσία του Ναπολέοντα, ο οποίος περιόδευσε σ’ όλη την Ευρωπαϊκή Τουρκία το έτος 1807, καταγράφοντας κυρίως τα στρατιωτικά έργα, τις οχυρές θέσεις, τις στρατιωτικές δυνάμεις και το οδικό δίκτυο των χωρών της βαλκανικής χερσονήσου που ήταν υποταγμένες στο Σουλτάνο. Ο λόγος, εξ άλλου, σύνταξης του οδοιπορικού ήταν η σκέψη που είχε κάνει ο Ναπολέων, να εισβάλλει στη Βαλκανική χερσόνησο και να καταλύσει την οθωμανική κυριαρχία, κάτι, όμως, που τελικά δεν έγινε.
Ιδού το κείμενο που αναφέρεται στην Καβάλα (ήδη ανέβασα το τμήμα εκείνο κειμένου που αφορά το Πράβι, σημερινή Ελευθερούπολη):

«Δυο ώρες από την Πράουστα (ο συγγραφέας εννοεί το Πράβι), αρχίζει κανείς ν’ ανεβαίνει προς τα νοτιοδυτικά, μέσα από μια χαράδρα, από ένα λιθόκτιστο δρόμο πλάτους 12 έως 15 ποδιών (ο συγγραφέας αναφέρεται στις ανηφόρες του Αγίου Σύλλα). Αυτός ο δρόμος συχνά είναι κομμένος από τα νερά. Πρόκειται για το μοναδικό πέρασμα που οδηγεί στη Θράκη, μέσω του στενού περάσματος της Καβάλας (προσοχή: Το όνομα της πόλης είναι γραμμένο με ένα λάμδα!) Αυτός ο δρόμος μπορεί να επιτρέψει κάθε είδους μεταφορά εμπορευμάτων με άμαξες, μετά από μερικές, μικρές επισκευές.

Το έδαφος της χαράδρας είναι πολύ ταλαιπωρημένο και βαθιά χαραγμένο από τα νερά και οι κλίσεις (ανωφέρειες), μολονότι απότομες σε κάποιο σημείο, είναι αρκετά καλά διατηρημένες (διευθετημένες). Μετά από ανάβαση μισής ώρας, κατεβαίνει κανείς, από διαφορετικές, κατάλληλες κατωφέρειες, τον γκρεμό και φθάνει στην Καβάλα σε 3,5 ώρες από την Πράουστα.

Το κάστρο και η πόλη της Καβάλας, με 400 έως 500 οικίες. – Η μικρή πόλη της Καβάλας είναι κτισμένη σε πλεονεκτική θέση, πάνω σ’ έναν υπερυψωμένο βράχο, ο οποίος δεσπόζει από τη μια πλευρά πάνω από τη θάλασσα, ενώ προστατεύει, από την άλλη πλευρά τις στενές κλεισούρες που οδηγούν προς την Θράκη. Η πόλη περιβάλλεται από μια αρχαία, διπλή οχύρωση, στο ψηλότερο σημείο της οποίας βρίσκεται ένας πύργος. Αυτή η οχύρωση, παρ’ όλα αυτά, δεν ελέγχει κάποια υψώματα προς τα ανατολικά. Η πόλη αποτελείται από 400 τουρκικές οικίες, που βρίσκονται μέσα στον οχυρωμένο περίβολό της, ενώ οι Έλληνες κατοικούν έξω από την πόλη, σ’ ένα προάστιο κτισμένο στη βάση των τειχών και είναι ολιγάριθμοι.

Ο πύργος είναι εφοδιασμένος, προς το μέρος της θάλασσας, με μερικά κανόνια. Το νερό φθάνει σ’ αυτόν από ένα υδραγωγείο που κτίστηκε πριν από 100 χρόνια, από έναν Πασά κι έρχεται από απόσταση 120 οργιών, από τα υψώματα που βρίσκονται στα ανατολικά της πόλης, όπου βρίσκεται κι ένας αγωγός (κανάλι) που οδηγεί το νερό, από τα βουνά σ’ αυτό το υδραγωγείο. Έχει δυο σειρές από αψίδες, υψώνεται σε ύψος 100 ποδιών περίπου και είναι κατασκευασμένο εν μέρει με μεγάλους πλίνθους, παρόλο που διασχίζει γρανίτινους βράχους, από τους οποίους είναι σχηματισμένα τα βουνά.

Προς τα βόρεια, τα υψώματα από τα οποία ξεκινάει το νερό, (που διασχίζει τους λόφους, για να φθάσει στην Καβάλα), προστατεύονταν άλλοτε από ένα οχυρωματικό περίβολο, οχυρωμένο με πύργους, των οποίων διακρίνει κανείς τα ερείπια. Αυτοί οι πύργοι σχηματίζουν ένα τόξο κύκλου, από τα βόρεια προς τα νοτιοδυτικά, προκειμένου να καλύψουν τον αγωγό που φέρνει τα νερά στο υδραγωγείο και σχημάτιζαν άλλοτε την αρχαία οδό που οδηγούσε προς την Θράκη κι η οποία ερχόταν να συνδεθεί με την πόλη (δηλ. να εισέλθει στην πόλη) από τα υψώματα που υψώνονται πάνω απ’ αυτήν στα νοτιοανατολικά, πάνω από το υδραγωγείο.

Αυτός ο γκρεμός (βράχος) απέχει περί τις 200 οργιές από την πόλη και ήταν αναγκαίο να τον καταλάβει (κατακτήσει) κάποιος, για να μπορέσει να επιτεθεί (στην πόλη) από αυτή τη θέση ή για της κόψει την παροχή νερού. Αυτός (ο βράχος) ελέγχει επί πλέον και την οδό.

Η Καβάλα δεν διαθέτει παρά έναν όρμο, του οποίου το αγκυροβόλιο είναι καλό. Η πόλη και τα περίχωρά της διοικούνται από έναν άρχοντα (τσορμπατζή), που ονομάζεται Χουσεϊν αγάς κι είναι ο πατέρας του αγά της Πράουστα. Αυτός θα μπορούσε να συγκεντρώσει 2.000 – 3.000 άνδρες από τα πολυάριθμα χωριά των Curd- sallies των περιχώρων οι οποίοι, μαζί με τους Αλβανούς που ασχολούνται με την φρούρηση του πύργου, θα μπορούσαν να υπερασπιστούν αυτό το δύσκολο πέρασμα».

 

ΤΟ ΠΡΑΒΙ (Η ΣΗΜΕΡΝΗ ΕΛΕΥΘΕΡΟΥΠΟΛΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΠΑΓΓΑΙΟΥ) ΚΑΤΑ ΤΟ ΕΤΟΣ 1807.

Σ’ όλους τους συμπολίτες μου από την Ελευθερούπολη του Δήμου Παγγαίου, (που λεγόταν παλιά Πράβι κι οι κάτοικοί του Πραβινοί), αφιερώνω το παρακάτω μικρό μέρος από την ιστορική έρευνα που κάνω σε ξενόγλωσσα αρχεία, αναζητώντας ψήγματα από την ιστορία του τόπου μας:

Στην Επιθεώρηση των Ναπολεοντείων Μελετών του έτους 1918 δημοσιεύθηκε το οδοιπορικό του  J. J. TROMELIN, με τίτλο «Itinéraire d'un voyage fait dans la Turquie d'Europe, d'après les ordres de Son Excellence le général en chef Marmont, duc de Raguse» (δηλαδή, «οδοιπορικό ενός ταξιδιού που έγινε στην Ευρωπαϊκή Τουρκία, σύμφωνα με τις διαταγές του Αρχιστράτηγου Marmont, δούκα της Ραγκούζας). Ο Tromelin ήταν Γάλλος στρατιωτικός, ευρισκόμενος στην υπηρεσία του Ναπολέοντα, ο οποίος περιόδευσε σ’ όλη την Ευρωπαϊκή Τουρκία το έτος 1807, καταγράφοντας κυρίως τα στρατιωτικά έργα, τις οχυρές θέσεις, τις στρατιωτικές δυνάμεις και το οδικό δίκτυο των χωρών της βαλκανικής χερσονήσου που ήταν υποταγμένες στο Σουλτάνο. Ο λόγος σύνταξης του οδοιπορικού ήταν η σκέψη που είχε κάνει ο Ναπολέων, να εισβάλλει στη Βαλκανική χερσόνησο και να καταλύσει την οθωμανική κυριαρχία, κάτι, όμως, που τελικά δεν έγινε.

«Η Πράβα ή Πράουστα: 400 οικίες, λίγοι Έλληνες. Η Πράουστα είναι μια μικρή πόλη 400 έως 500 οικιών, της οποίας οι κάτοικοι είναι, ως επί το πλείστον μουσουλμάνοι. Περιβάλλεται από ένα παχύ τείχος, που έχει ύψος 10-12 πόδια και πάχος περίπου 2 ποδιών. Αυτό είναι προφυλαγμένο με τετράγωνους πύργους, σε τακτές αποστάσεις μεταξύ τους, που έχουν επάλξεις για τους πυροβολητές (για τη φρουρά). Αυτό το οικοδομικό σύνολο, που είναι νεόκτιστο, είναι πολύ πιο σημαντικό απ΄ ότι η ίδια η πόλη. Μετά τις αγριότητες που διαπράχθηκαν από τους φημισμένους αρχηγούς των κλεφτών, Ντελί Καντρί και Καρά Φεζί, όλες οι μικρές πόλεις της Ρούμελης προστατεύονται στην πράξη μ’ αυτό τον τρόπο Αυτές οι περιφράξεις (περίβολοι), που έχουν εξέλιξη (ανάπτυξη) πολύ πιο σημαντική απ’ ότι οι ίδιες οι πόλεις, προορίζονται να δέχονται τους κατοίκους των γειτονικών κάμπων. Επειδή δε σ’ αυτές τις επιδρομές οι Τούρκοι δεν φέρνουν ποτέ κανόνια και οι μάχες σ’ αυτές διεξάγονται με σπαθιά και πυροβόλα όπλα (τουφέκια), ένα τέτοιο, απλό τείχος ερεθίζει το νικητή, ο οποίος λεηλατεί και καίει τις περιουσίες του ηττημένου, προτού αποσυρθεί.

Η επαρχία της Πράουστα εξαρτάται (ενν. διοικητικά) από την Καβάλα, η οποία δεν απέχει παρά τρεισήμισι ώρες. Ο Σουσίν αγάς, ο οποίος την διοικεί, έχοντας τον τίτλο του Καπιτζί Μπαγί, είναι γιος του Χουσεϊν αγά Τσορμπατζή, που διοικεί αυτό το κάστρο. Τα γύρω χωριά κατοικούνται από Τούρκους Curd-salies και Salaf-salies. Μπορεί κάποιος να συγκεντρώσει περισσότερους από 2.000 ενόπλους στην Πράουστα, της οποίας η θέση είναι προνομιακή, γιατί ελέγχει τις εξόδους, από το Ορφανό και τις Σέρρες προς τη πεδιάδα των Φιλίππων, η οποία οδηγεί στην Καβάλα κι από εκεί στην Θράκη.

Υπάρχει κι ένα χυτήριο στην Πράουστα, όπου κατασκευάζουν βλήματα, τα οποία φορτώνουν στην Καβάλα, για τον εφοδιασμό του οθωμανικού στόλου και των οχυρών της ευρωπαϊκής Τουρκίας. Ο σίδηρος που χρησιμοποιείται σ’ αυτό (το χυτήριο) είναι κακής ποιότητας και ο χυτοσίδηρος είναι, γι’ αυτό τον λόγο, τραχύς και εύθραυστος.

Τα μεταλλεία που εφοδιάζουν αυτά τα χυτήρια βρίσκονται στο Δεσποτικό όρος (ή Ροδόπη), στα βορειοανατολικά της Πράουστα. Μεταφέρονται με μουλάρια από απόσταση 12, 15 έως και 18 λευγών, από την περιοχή του Νευροκοπίου, πάνω από τη Δράμα, καθώς κι από το Σαμάκοβο και το Singel (Τσιγγέλι;), στα βορειοανατολικά του Ντεμίρ Χισάρ (Σιδηροκάστρου). Συναντάει, επίσης, κανείς και πολλά βυρσοδεψεία στην Πράουστα, τα οποία κατασκευάζουν πολύ γερές σόλες από δέρμα βουβαλιού….»

ΘΟΔΩΡΟΣ Δ. ΛΥΜΠΕΡΑΚΗΣ

 

ΤΟ ΤΑΜΑ ΤΩΝ ΠΡΑΒΙΝΩΝ ΟΜΗΡΩΝ

(Η ιστορία ενός ταπεινού παρεκκλησίου στην Ελευθερούπολη – άλλοτε Πράβι - του Παγγαίου, το οποίο σήμερα, δυστυχώς, δεν υπάρχει)

 

Ήταν τα πέτρινα χρόνια του 1916-1918 όταν οι Βούλγαροι, σύμμαχοι τότε των Γερμανών στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, κατέλαβαν, για δεύτερη φορά, την μαρτυρική περιοχή της Ανατολικής Μακεδονίας, εγκαθιστώντας τη «δεύτερη βουλγαρική κατοχή», όπως αυτή είναι χαραγμένη στις μνήμες των Πραβινών, την πιο σκληρή από όλες τις κατοχές που γνώρισε αυτός ο τόπος.

Στα πλαίσια της εθνοκάθαρσης, που τόσες φορές μέσα στα πλαίσια του «πολιτισμένου» εικοστού αιώνα επιχείρησαν οι Βούλγαροι στην Ανατολική Μακεδονία, ειδικά στη μαύρη εκείνη περίοδο της δεύτερης βουλγαρικής κατοχής, περιλαμβάνονταν κάθε είδους προσπάθειες καταστολής κι εξαφάνισης της Ελληνικής εθνικής συνείδησης, μέσα από τις αγγαρείες και την πείνα του ντόπιου πληθυσμού, την εξαφάνιση των ιστορικών και ληξιαρχικών στοιχείων και αρχείων του, την υποχρεωτική αλλαγή των ονομάτων και τοπωνυμίων κλπ., τίποτε όμως δεν συγκρινόταν με το αποτελεσματικό μέσον της «ομηρίας», δηλαδή της υποχρεωτικής μεταφοράς όλων των νέων Ελλήνων της ανατολικής Μακεδονίας σε στρατόπεδα συγκέντρωσης ή χώρους αναγκαστικής εργασίας και μαρτυρίου, μέσα στα εδαφικά όρια που κατείχε τότε η Βουλγαρία.

Ανάμεσα σ’ αυτούς τους χώρους μαρτυρίου των νέων του μαρτυρικού αυτού τόπου, του Πραβίου τότε και σήμερα Ελευθερούπολης του Παγγαίου, κυρίαρχη θέση κατείχαν τα στρατόπεδα του Καρνομπάτ και του Κιτσόβου, που βρίσκονταν στην περιοχή των Βιτωλίων της σημερινής Δημοκρατίας των Σκοπίων, την οποία τότε κατείχαν οι Βούλγαροι. Ιδιαίτερα το στρατόπεδο του Κιτσόβου «συμβόλιζε για τη νεολαία του Πραβίου εκείνης της εποχής κάτι μεταξύ Άουσβιτς και Νταχάου». Εκεί οι βουλγαρικές, στρατιωτικές αρχές κατοχής της περιοχής μας μετέφεραν εκατοντάδες Πραβινούς και χιλιάδες ακόμη νέους από την υπόλοιπη ανατολική Μακεδονία, για να δουλεύουν σε λατομεία, καρβουνιάρικα και οχυρωματικά έργα και σε όλες τις βαριές δουλειές. «Εκεί, στοιβαγμένοι μέσα σε παραπήγματα, στάβλους και καλύβες σαν τα ζώα, κάτω από απάνθρωπες συνθήκες εργασίας, με λιγοστό ψωμί και ένα νεροζούμι από λάχανα ή δημητριακά, χωρίς λάδι φυσικά το μεσημέρι, με άφθονο ξύλο για το παραμικρό και χωρίς θέρμανση τον χειμώνα, χιλιάδες Έλληνες της Ανατολικής Μακεδονίας άφησαν την τελευταία τους πνοή μαζί με τα σκελετωμένα τους κορμιά, χωρίς να μπορέσουν να ξαναδούν τους δικούς τους και τις πατρίδες των».

«Το 1918 ήταν το τελευταίο έτος του τρομερού εκείνου, Α’ Παγκόσμιου Πολέμου κι ένα πρωινό οι Βούλγαροι εγκατέλειψαν τα τρομερά στρατόπεδα της ομηρίας, στα οποία «η αναλογία των νεκρών ήταν 18 με έναν επιζώντα, όσο δηλαδή και με τους επιζήσαντες του Άουσβιτς και οι όμηροι, (ελεύθεροι πια), πήραν τον δρόμο κατά τον νοτιά, όπου σε λίγο συνάντησαν τους στρατιώτες της μεραρχίας του στρατηγού Μαζαράκη – Αινιάν και φυσικά την ελευθερία και τη ζωή, που λίγο έλειψε να την χάσουν…»

Οι Πραβινοί όμηροι των τρομερών εκείνων στρατοπέδων, βλέποντας καθημερινά τον θάνατο να παίρνει από δίπλα τους αγαπημένους φίλους, αδελφούς, γιους ή πατέρες, έκαναν ένα τάμα: Όσοι απ’ αυτούς θα γλύτωναν από τη φρίκη της ομηρίας, μετά την απελευθέρωση των ίδιων και της πατρίδας τους, μόλις θα γύριζαν στο αγαπημένο τους Πράβι, (ήδη Ελευθερούπολη), θ’ ανακατασκεύαζαν το ιερό προσκυνητάριο της Αγίας Παρασκευής, που βρισκόταν, από παλιά, δίπλα στο ομώνυμο «Αγίασμα» και που το είχαν κατεδαφίσει οι Βούλγαροι κατακτητές.

Λίγοι ήταν οι «τυχεροί» συμπολίτες μας, που επέστρεψαν στο Πράβι από τα τρομερά στρατόπεδα κι όλοι μαζί, στις 5 Μαΐου του 1920, υπέβαλαν στην Ιερά Μητρόπολη Ελευθερουπόλεως την αίτηση, που παραθέτω.

Επρόκειτο για αίτηση «κατοίκων Πραβίου περί ενεργείας εκδόσεως αδείας προς επανέγερσιν του παρεκκλησίου «Αγία Παρασκευή» (Αγίασμα)», στην οποία, αυτοί που την υπέγραφαν, έλεγαν τα εξής: «Κατεδαφισθέντος υπό των Βουλγάρων του παρά τω ομωνύμω Αγιάσματι προσκυνηταρίου «Αγία Παρασκευή» και επιθυμούντες όπως μη εξακολουθήση ούτω να διατελή κατεδαφισμένον, ημείς οι εν Καρνομπάτ- Κιτσόβω όμηροι, μετ’ άλλην συνομήρων μας πάνυ ευγενώς προσφερθέντων, απεφασίσαμεν ομοφώνως να επανεγείρωμεν το ως άνω κατεδαφισμένον προσκυνητάριον ιδίαις ημών δαπάναις», προς τούτο δε ζητούσαν, με την αίτησή τους, από την Ιερά Μητρόπολη, «όπως εν τη αρμοδιότητι αυτής ενεργήση, ό,τι δει, προς την τε έγκρισιν και έκδοσιν της σχετικής αδείας επανεγέρσεως του ως άνω παρεκκλησίου».

Η Ιερά Μητρόπολη Ελευθερουπόλεως έκανε δεκτό το αίτημά τους και οι όμηροι, με τα πενιχρά οικονομικά τους μέσα και με πολλή, προσωπική εργασία, ανήγειραν, στη θέση του κατεδαφισθέντος από τους Βουλγάρους προσκυνηταρίου της Αγίας Παρασκευής, ένα νέο προσκυνητάριο, φωτογραφία του οποίου παραθέτω, επίσης, του οποίου τη θέση έλαβε, αρκετές δεκαετίες αργότερα, ο σημερινός, Ιερός Ναός της Αγίας Παρασκευής.

Στις υπογραφές που συνόδευαν την αίτηση θα δουν αρκετοί σημερινοί Ελευθερουπολίτες τα ονοματεπώνυμα των ευσεβών παππούδων τους, οι οποίοι αφιέρωσαν στο Θεό, που τους έσωσε από τη φρίκη των τρομερών εκείνων στρατοπέδων συγκέντρωσης των Βουλγάρων, την ανέγερση του προσκυνηταρίου της Αγίας Παρασκευής. Θα δουν, έτσι, να υπογράφουν ο Π(αναγιώτης) Παπαευαγγέλου, ο Χριστόδουλος Α. Βακαλόπουλος, ο Ζήσης Βαλαβανίδης, ο Λεκίδης, ο Ευάγγελος Κ. Γοργίας, ο Σωτήριος Σ. Κριτσιανίδας, ο Γεώργιος Αλεξάνδρου, ο Σταύρος Κ. Βουλγαρίδης, ο Νικόλαος και ο Κωνσταντίνος Μπόζης, ο Διονύσιος Βαρέλης, ο αγράμματος Χατζηνάσιος, (αυτός που είχε κατασκευάσει το καμπαναριό του Ιερού Ναού Αγίου Νικολάου, δυο – τρεις δεκαετίες νωρίτερα), ενώ δεν είναι αναγνωρίσιμα τα ονοματεπώνυμα κι άλλων Πραβινών, κάτω από την αίτηση αυτή της ευλαβείας.

Για πολλές δεκαετίες, μόνο η προφορική παράδοση διέσωζε στην πόλη μας το τάμα των Πραβινών ομήρων και την υλοποίησή του απ’ αυτούς, μετά την απελευθέρωσή τους από τη φρίκη των στρατοπέδων συγκέντρωσης των Βουλγάρων. Η ευτυχής όμως συγκυρία και κύρια η μέριμνα κι η ευαισθησία των τριών γιων του αγαπητού ιερέα της πόλης μας, π. Δημητρίου Οικονόμου κι εγγονών του αείμνηστου και ηρωικού Μακεδονομάχου, παπα – Νικόλα Οικονόμου ή Βλάχου, του Νίκου, του Σπύρου και του Σταύρου Οικονόμου, που διέσωσαν και παρέδωσαν στα Γενικά Αρχεία του κράτους, αμέσως μετά το θάνατο του πατέρα τους, το πολύτιμο, έγγραφο αρχείο του ένδοξου παππού τους, οδήγησαν στην αποκάλυψη της αίτησης των Πραβινών ομήρων, την οποία βλέπετε στη διπλανή στήλη, για να μας θυμίζει, πόσο σημαντική για τη συνέχεια της φυλής μας είναι η εκπλήρωση του χρέους μας προς το Θεό και την πατρίδα.

Προτού ολοκληρώσω αυτό το μικρό κείμενο, σαν ελάχιστη, δική μου προσφορά προς τους σπουδαίους εκείνους, ανώνυμους κι επώνυμους συμπατριώτες μας, που με τη θυσία τους μας επέτρεψαν να ζούμε σήμερα ελεύθεροι και να θεωρούμε σαν κάτι αυτονόητο, (που όμως δεν ήταν καθόλου τέτοιο), αυτή την ελευθερία μας, οφείλω να επισημάνω ότι τα εντός εισαγωγικών κείμενα, καθώς και τις πληροφορίες μου άντλησα από το ιστορικό άρθρο του Πραβινού δικηγόρου και ιστορικού, κ. Ανδρέα Κων. Παπανδρέου, με τίτλο «Στάρετς Λόζελ, ένα ανθρωπόμορφο κτήνος στο στρατόπεδο του Κιτσόβου», το οποίο περιλαμβάνεται στη συλλογή ιστορικών αφηγήσεων του κ. Παπανδρέου, με τίτλο «Ιστορίες από πολέμους και κατοχές», την οποία εξέδωσε ο Πολιτιστικός Σύλλογος Ελευθερούπολης και να μνημονεύσω τον αείμνηστο αυτόν συμπατριώτη μας, για την μεγάλη προσφορά του στη διάσωση της ιστορικής μνήμης του τόπου μας.

      ΘΟΔΩΡΟΣ ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ ΛΥΜΠΕΡΑΚΗΣ