ΜΙΑ ΑΡΧΑΙΑ ΘΡΑΚΙΚΗ ΟΧΥΡΩΣΗ ΚΙ ΕΝΑ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟ, ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΙΚΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ, ΚΟΝΤΑ ΣΤΟΝ ΟΙΚΙΣΜΟ «ΠΕΡΙΣΤΕΡΙΑ», (ΝΤΕΜΙΡΤΖΟΓΙΑΝΝΗ – DEMIRDJOYIANNI Η ΚΑΙ DEMIRDZI-URUN) ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΔΟΞΑΤΟΥ, ΤΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΔΡΑΜΑΣ

Τα «Περιστέρια», (Τοπική Κοινότητα Πηγαδίων - Δημοτική Ενότητα ΔΟΞΑΤΟΥ), που αποκαλούνται και «Περιστεριά», ανήκουν στον δήμο Δοξάτου, της Περιφερειακής Ενότητας Δράμας, η οποία βρίσκεται στην Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας - Θράκης, σύμφωνα με τη διοικητική διαίρεση της Ελλάδας, όπως διαμορφώθηκε με το πρόγραμμα “Καλλικράτης”. Βρίσκονται σε υψόμετρο 571 μέτρων από την επιφάνεια της θάλασσας, σε γεωγραφικό πλάτος 41,1191230038 και γεωγραφικό μήκος 24,390445388 και απέχουν 30 χλμ. Α.-ΒΑ. από το Καλαμπάκι (έδρα του δήμου) και 27 χλμ. Α.-ΝΑ. από τη Δράμα.

Η παλιά ονομασία του χωριού, στην περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας, ήταν Ντεμιρτζόγιαννη, (Demirdjoyianni – το έχω δει σε χάρτη και ως Demirdzi-urun), σύνθετη λέξη, με πρώτο συνθετικό της την τουρκική "demir", που σημαίνει σίδερο, γεγονός που παραπέμπει στην γειτνίαση του χωριού με τα μεταλλεία των «Ασύλων Διονύσου», τα οποία, κατά την οθωμανική περίοδο, παρήγαν σίδηρο.

Οι 450 μουσουλμάνοι κάτοικοί του, (225 άνδρες και 225 γυναίκες – απογραφή του 1920), που ζούσαν σε δύο συνοικίες (μαχαλάδες), μετά την Ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών του 1923 μετακινήθηκαν στην Τουρκία και στο χωριό ήρθαν και εγκαταστάθηκαν αρχικά 53 οικογένειες προσφύγων από την Σαμψούντα (Έρμπα) ή, αλλιώς, 192 άτομα, τα οποία, στην απογραφή του 1928, είχαν αυξηθεί σε 231 άτομα (126 άνδρες και 105 γυναίκες).

Μέχρι το έτος 1961 ο πληθυσμός του χωριού ήταν αρκετός, έκτοτε, όμως, μειωνόταν συνεχώς και σήμερα έχει μόνο 12 κατοίκους!

Για όλες αυτές, όμως, τις πληροφορίες, καθώς και για πολλές άλλες, σας παραπέμπω, κυρίως, στην ωραία δουλειά του κ. Νάτση: (https://www.dramania.gr/topikes/doxato/peristeria-i-peristeria-dramas-palia-onomasia-demirtzogianni-i-ntemirtzogianni-to-oreino-chorio-me-dyo-machalades-deite-fotografies-kai-vinteo/ ), η οποία περιλαμβάνει και πλήθος ωραίων φωτογραφιών του χωριού, καθώς και στο Buk.gr

Κατόπιν αυτού, εγώ αναρτώ μόνο τις εξής φωτογραφίες του χωριού:

Την 1η, στην οποία φαίνεται ένας παλιός, λιθόστρωτος δρόμος, μέσα στο χωριό και δίπλα στον δρόμο η υδατοδεξαμενή της μιας από τις δύο οθωμανικές βρύσες, που σώζονται μέχρι σήμερα. Την ίδια δεξαμενή, με την βρύση της, βλέπετε και στις φωτογραφίες 2η έως 4η.

Στην 5η φωτογραφία βλέπετε ένα ερειπωμένο κτίσμα του χωριού

και στις φωτογραφίες 6η και 7η, τις δύο συνοικίες του χωριού, όπως φαίνονται από το ύψωμα «Προφήτης Ηλίας».

Σε τι συνίσταται, όμως, η δική μου, σημερινή ανάρτηση;

Η δική μου, σημερινή συνεισφορά, στην ιστορία του συγκεκριμένου χωριού, αφορά δύο νέα, ιστορικά στοιχεία, που, εγώ τουλάχιστον, δεν είδα να έχουν περιγραφεί μέχρι σήμερα. Πρόκειται α) για μια ισχυρή, αρχαία «θρακική» οχύρωση, που δεσπόζει στην κορυφή ενός λόφου, ο οποίος υψώνεται σε κοντινή απόσταση από την Περιστεριά, (σε μια άλλη κορυφή, στον κοντινό, επίσης, εγκαταλειμμένο σήμερα οικισμό «Περιστεράκι», υπάρχει μια δεύτερη, μικρότερη, αρχαία οχύρωση) και β) για ένα μουσουλμανικό νεκροταφείο, κοντά στην Περιστεριά, στην τοποθεσία «Προφήτης Ηλίας».

Α) Η ΙΣΧΥΡΗ, ΑΡΧΑΙΑ, ΘΡΑΚΙΚΗ ΟΧΥΡΩΣΗ

Μια ισχυρή, αρχαία οχύρωση πλαισιώνει την κορυφή ενός λόφου, ο οποίος υψώνεται σε κοντινή απόσταση από την Περιστεριά.

Πρόκειται για μορφή οχύρωσης, από αυτές που συνηθίζεται να ονομάζονται «θρακικές» και οι οποίες αφθονούν στα βουνά της Λεκάνης, είναι κατασκευασμένη από ακανόνιστα κομμάτια ασβεστόλιθου, χωρίς καθόλου συγκολλητικό κονίαμα και κείτεται σήμερα, σωριασμένη σ’ έναν εντυπωσιακό λιθοσωρό, τον οποίο βλέπετε στις φωτογραφίες 8η έως και 16η, τις οποίες αναρτώ.

Δύο χαμηλότεροι σε ύψος περίβολοι, ομόκεντροι προς την ισχυρή οχύρωση της κορυφής του λόφου, που απέχουν από την οχύρωση της κορυφής και μεταξύ τους λίγες δεκάδες μέτρων, με ίχνη ερειπίων λίθινων κατασκευών ανάμεσά τους, φαίνονται στις φωτογραφίες 17η έως και 20ή.

Β) ΤΟ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΙΚΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ

Νοτιοανατολικά των δύο οικισμών (μαχαλάδων) του χωριού, στο ύψωμα «Προφήτης Ηλίας», βρίσκεται ένα μουσουλμανικό νεκροταφείο. Αυτό το νεκροταφείο δεν γνωρίζω αν ανήκε στο χωριό Ντεμιρτζόγιαννη, σε κάποιον άλλον, παλαιότερο, μουσουλμανικό οικισμό ή σε κάποιο, θρησκευτικού σκοπού, μουσουλμανικό κτίσμα κι αυτό το λέω, διότι, μετά το 1924 και την αναχώρηση τα ων Μουσουλμάνων κατοίκων του χωριού για την Τουρκία, στο συγκεκριμένο λόφο κατασκευάστηκε ένας μικρός ναΐσκος και ίσως και κάποιο, βραχύβιο μοναστήρι, προς τιμήν του προφήτη Ηλία. (Τον ερειπωμένο ναΐσκο βλέπετε στις φωτογραφίες 50ή έως 52η).

Όσον αφορά το μουσουλμανικό νεκροταφείο, επισημαίνω τα εξής:

Κατελάμβανε μεγάλη έκταση. (Δείτε φωτογραφίες, 21η έως και 29η).

Περιβαλλόταν από μεγάλου μήκους, καλής ποιότητας περίβολο, φτιαγμένο από ξερολιθιά, (φωτογραφίες 30ή έως 32η).

Είναι άγρια κατεστραμμένο και όλοι, σχεδόν, οι τάφοι του έχουν ανοιχτεί από αρχαιοκάπηλους.

Πέραν του γεγονότος ότι αρκετοί τάφοι ήταν σκαμμένοι στο χώμα, (δείτε φωτογραφίες 21η έως και 29η), όπως συνηθίζεται σε όλα σχεδόν τα μουσουλμανικά νεκροταφεία, το συγκεκριμένο παρουσίαζε και τις εξής, ίσως μοναδικές, στα όρη της Λεκάνης, «ιδιαιτερότητες», (που θα μπορούσα να τις εξηγήσω, αν τυχόν το μουσουλμανικό νεκροταφείο χρησιμοποιήθηκε, μετά το έτος 1923, και ως χριστιανικό):

Μερικοί τάφοι ήταν κιβωτιόσχημοι, κατασκευασμένοι, από όλες τις πλευρές τους, με ασβεστόλιθους, ενώ ένας τουλάχιστον τάφος ήταν επίσης κιβωτιόσχημος, αλλά κατασκευασμένος με μεγάλες, σχιστολιθικές πλάκες, που παρέπεμπε σε αρχαίο τάφο. (Δείτε, έτσι, την 35η φωτογραφία).

Κάποιοι τάφοι είχαν στοιχειώδη περίφραξη, από λίθους μπηγμένους στο έδαφος (δείτε 33η φωτογραφία),

κάποιοι άλλοι, όμως, αποτελούσαν ισχυρές, ογκώδεις κατασκευές, φτιαγμένες από ασβεστόλιθους, (όπως φαίνονται στις φωτογραφίες 34η, 36η, 37η και 38η)

Αρκετές από τις επιτύμβιες στήλες, μολονότι σπασμένες, δείχνουν επιμελημένη κατασκευή και, κατά συνέπεια, και οικονομική ευχέρεια των συγγενών των θανόντων, (φωτογραφίες 39η έως και 45η).

Δύο, σπασμένες, επιτύμβιες στήλες γυναικείων, προφανώς ταφών, που φαίνονται στις φωτογραφίες 46η η πρώτη και 47η-48η η δεύτερη, μοιάζουν πολύ με όμοια, πλην ακέραιη, επιτύμβια στήλη του νεκροταφείου του εγκαταλειμμένου χωριού Ορέν ντερέ Καβάλας, την οποία βλέπετε ακέραια, στην 49η φωτογραφία. (Οι στήλες αυτές, παρόλο που τοποθετήθηκαν σε διαφορετικά, μουσουλμανικά νεκροταφεία, μοιάζουν τόσο πολύ μεταξύ τους, ώστε υποθέτω ότι προήλθαν από το ίδιο ίσως "εργαστήριο").

Σχετικά, τώρα, με το συμβολισμό αυτής της επιτύμβιας στήλης, που βλέπετε στην 47η και 48η φωτογραφία, η Τεχνητή Νοημοσύνη, την οποία «ρώτησε» ο αγαπητός φίλος και συνοδοιπόρος Στέλιος Βαρυπάτης, έκανε τον εξής σχολιασμό:

"Η διακόσμηση που φαίνεται στη φωτογραφία είναι πιθανώς συμβολική κι έχει ιδιαίτερη σημασία, ειδικά αν προέρχεται από οθωμανικό, ταφικό μνημείο. Στην οθωμανική τέχνη και συμβολισμό, τέτοια μοτίβα μπορούσαν να δηλώνουν στοιχεία κοινωνικής θέσης, φύλου ή πνευματικότητας. Συμβολισμός: 1. Ηλιακό μοτίβο (ή ροζέτα): Το κεντρικό σχέδιο θυμίζει τον ήλιο ή μια ροζέτα. Αυτό μπορεί να συμβολίζει το φως, την αιωνιότητα ή τον Θεό, ιδιαίτερα στην ισλαμική παράδοση, όπου η φύση και το φως είναι σημαντικά θεϊκά σύμβολα. Αν η γυναίκα είχε υψηλή θέση, αυτό θα μπορούσε να συνδέεται με την επιρροή και τη λάμψη της. 2. Γεωμετρικά μοτίβα: Οι γεωμετρικές λεπτομέρειες γύρω από το κύριο σχέδιο συχνά αντιπροσωπεύουν την τελειότητα και την αρμονία του σύμπαντος, κάτι που αντικατοπτρίζει πνευματική και θρησκευτική ευλάβεια. 3. Καμπύλες και φύλλα: Αν παρατηρούνται καμπύλες γραμμές ή σχέδια που θυμίζουν φύλλα, μπορεί να συμβολίζουν τη ζωή, την ανάπτυξη και τη σύνδεση με τη φύση, κάτι που είναι συνηθισμένο για να τιμηθεί μια γυναίκα με εξέχουσα θέση. 4. Θρησκευτικά στοιχεία: Στην ισλαμική τέχνη, η ανθρώπινη μορφή σπάνια αναπαριστάται. Αντ’ αυτού, τα μοτίβα και τα διακοσμητικά χρησιμοποιούνται για ν’ αναδείξουν πνευματικές αξίες ή κοινωνική τάξη.

Υποθέσεις για την ταυτότητα: Αν αυτό το κομμάτι ανήκε σε γυναίκα με υψηλή, κοινωνική θέση, μπορεί να ήταν μέρος μιας ταφόπλακας ή ενός μνημείου που την τιμούσε. Η επιλογή περίτεχνων διακοσμήσεων και ο συνδυασμός συμβόλων υποδεικνύουν άτομο σεβαστό, ίσως μέλος οικογένειας με πολιτική, θρησκευτική ή κοινωνική επιρροή. Αν μπορείτε να εντοπίσετε επιπλέον κομμάτια ή στοιχεία (π.χ., επιγραφές), αυτά θα μπορούσαν να επιβεβαιώσουν περισσότερα για την ταυτότητα ή τη σημασία της."


AN ANCIENT THRACIAN FORTIFICATION AND A SPECIAL, MUSLIM CEMETERY, NEAR THE SETTLEMENT OF "PERISTERIA", (DEMIRDJOYIANNI , ALSO, MAYBE DEMIRDZI-URUN) OF THE MUNICIPALITY OF DOXATO, IN THE REGIONAL UNIT OF DRAMA

"Peristeria", (Local Community of Pigadia - Municipal Unit of Doxato), also called "Dove", belongs to the municipality of Doxato, of the Regional Unit of Drama, which is located in the Region of Eastern Macedonia - Thrace, according to the administrative division of Greece, as formed by the program "Kallikrates". The village is located at an altitude of 571 meters above sea level, at latitude 41,1191230038 and longitude 24,390445388 and is 30 km away E.-NE. from Kalambaki (seat of the municipality) and 27 km. E.-SE. from Drama.

The old name of the village, in the period of Ottoman rule, was Demirdjoyianni (Demirdjoyianni - I have also seen it, on an old map, as Demirdzi-urun), a compound word, with its first compound the Turkish "demir", meaning iron, which refers to the proximity of the village to the mines of "Asyla Dionysos", which, during the Ottoman period, produced iron.

Its 450 Muslim inhabitants (225 men and 225 women - 1920 census), who lived in two districts (mahala), after the Greek-Turkish population exchange of 1923, moved to Turkey and 53 refugee families from Samsun (Erba) or 192 people came and settled in the village, which, in the 1928 census, had increased to 231 people (126 men and 105 women).

Until the year 1961, the population of the village was enough, but since then it has been constantly decreasing and today it has only 12 inhabitants!

For all this information, as well as for many others, I refer you mainly to the nice work of Mr. Natsis: (https://www.dramania.gr/topikes/doxato/peristeria-i-peristeria-dramas-palia-onomasia-demirtzogianni-i-ntemirtzogianni-to-oreino-chorio-me-dyo-machalades-deite-fotografies-kai-vinteo/ ), which includes many nice photos of the village, and, also, to Buk.gr

Following this, I am posting only the following photos of the village:

The 1st one, which shows an old, cobbled road, through the village and, next to this road, the water tank of one of the two Ottoman fountains, which are still preserved today. The same tank, with its fountain, can be seen in photos 2 to 4.

In the 5th photo, you can see a ruined building of the village

and in the 6th and 7th photos, the two neighbohoods of the village, as seen from the hill "Prophet Elias".

But what does my post today consist of?

My contribution today, to the history of this particular village, concerns two new, historical elements, which I, at least, have not seen described to date. It is a) a strong, ancient "Thracian" fortification, which dominates the top of a hill, which rises at a short distance from Peristeria, (on another top, in the nearby, also abandoned today, settlement "Peristeraki", there is a second, smaller, ancient fortification) and b) a Muslim cemetery, near Peristeria, in the location "Prophet Elias".

Α) THE STRONG, ANCIENT THRACIAN FORTIFICATION

A strong, ancient fortification frames the top of a hill, which rises in the vicinity of Peristeria.

It is a form of fortification, of those that are commonly called "Thracian" and which abound in the mountains of Lekani (Tsal-dag), is made of irregular pieces of limestone, without any adhesive mortar and lies today, piled on an impressive stone wall, which you can see in the photos 8th to 16th, which I am posting.

Two lower enclosures, concentric to the strong fortification of the hill-top, which are a few tens of meters from the fortification of the hill-top and between them, with traces of ruined stone structures, also between them, are shown in photographs 17th to 20th.

B) THE MUSLIM CEMETERY

Southeast of the two neighborhoods (mahala) of the village, on the hill 'Prophet Elias', there is a Muslim cemetery. I do not know whether this cemetery belonged to the village of Demirtzogianni, to another, older, Muslim settlement or to a Muslim building of religious purpose and I say this because, after 1924 and the departure of the Muslim inhabitants of the village for Turkey, a small church and perhaps a short-lived monastery, in honour of Prophet Elias, was built on this hill. (You can see the ruined temple in the photos 50th to 52nd).

Regarding the Muslim cemetery, I would like to point out the following:

It occupied a large area. (See photos, 21st to 29th).

It was surrounded by a long, good quality enclosure, made of dry stone, (photos 30th to 32nd).

It is wildly damaged and almost all of its tombs have been opened, by antiquarians.

Apart from the fact that several graves were dug into the ground, (see photos 21 to 29), as it is common, in almost all Muslim cemeteries, this one also exhibited the following, perhaps unique, in the mountains of Lekani (Tsal-dag), "peculiarities", (which I could explain, if the Muslim cemetery was, after 1923, also used as a Christian cemetery):

Some graves were cist-shaped, constructed, on all sides, with limestone, while at least one grave was also cist-shaped, but constructed with large, slate slabs, suggestive of an ancient tomb. (See, thus, the 35th photo).

Some graves had rudimentary enclosures, made of stones embedded in the ground (see photo 33),

others, however, were strong, massive structures, made of limestone (as shown in photos 34, 36, 37 and 38)

Several of the tombstones, although broken, show careful construction and, consequently, the financial means of the relatives of the deceased, (photographs 39th to 45th).

Two broken tombstones of apparently female burials, shown in photographs 46th and 47th-48th, are very similar to a similar, but intact, tombstone in the cemetery of the abandoned village of Orendere - Kavala, which you can see, intact, in photograph 49. (These funeral stones, although placed in different, Muslim cemeteries, are so similar to each other, that I assume they came from the same "workshop").

Now, regarding the symbolism of this tombstone, which you see in the 47th and 48th photos, AI, who was "asked" by my dear friend and fellow traveler, Stelios Varipatis, made the following comment:

"The decoration shown in the photograph is probably symbolic and has a special meaning, especially if it comes from an Ottoman, funerary monument. In Ottoman art and symbolism, such motifs could indicate elements of social status, gender or spirituality. Symbolism. Solar motif (or rosette): the central design resembles the sun or a rosette. This may symbolize light, eternity or God, especially in the Islamic tradition where nature and light are important divine symbols. If the woman had a high status, this could be associated with her influence and brilliance. 2. Geometric patterns: Geometric details around the main design often represent the perfection and harmony of the universe, reflecting spiritual and religious piety. 3. Curves and leaves: If curved lines or patterns resembling leaves are observed, they may symbolize life, growth and connection to nature, which is common to honor a woman of prominence. 4. Religious elements: In Islamic art, the human form is rarely represented. Instead, motifs and ornaments are used to highlight spiritual values or social order.

Assumptions of identity: If this piece belonged to a woman of high, social status, it may have been part of a tombstone or monument, honoring her. The choice of elaborate decorations and the combination of symbols indicate a person of respect, perhaps a member of a family with political, religious or social influence. If you can locate additional pieces or evidence (e.g., inscriptions), these could confirm more about its identity or significance."

ΤΟΠΕΙΡΟΣ, ΜΙΑ ΣΧΕΔΟΝ ΑΓΝΩΣΤΗ, ΑΡΧΑΙΑ ΠΟΛΗ, ΔΙΠΛΑ ΣΤΟ ΣΗΜΕΡΙΝΟ ΟΙΚΙΣΜΟ «ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΣ», ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΝΕΣΤΟΥ, (Της ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΚΑΒΑΛΑΣ)

Όποιος κατευθύνεται από την Καβάλα προς την Ξάνθη, πλησιάζοντας τη γέφυρα του ποταμού Νέστου, ανάμεσα στα χωριά Παράδεισος (Indzes, υπό την οθωμανική κυριαρχία – μια ωραία εικόνα από το χωριό βλέπετε στην 1η φωτογραφία, που βρήκα στην KAVAL,A POST) και Τοξότες (Oxilar, υπό την οθωμανική κυριαρχία), σε απόσταση 33 χιλιομέτρων ανατολικά της Καβάλας και 12 χιλιομέτρων δυτικά της Ξάνθης, βλέπει, δίπλα στην παλιά, εθνική οδό Καβάλας – Ξάνθης, τα ερείπια μιας αρχαίας πόλης, που ταυτίζεται με το θρακικό πόλισμα με το όνομα «Τόπειρος».

H θέση, όπου βρίσκεται ο σύγχρονος οικισμός «Παράδεισος» του Δήμου Νέστου, ήταν, ήδη από την απώτερη αρχαιότητα, στρατηγικής σημασίας, καθώς έλεγχε την έξοδο του ποταμού Nέστου, από τα στενά που βρίσκονται βορειότερα, την πεδιάδα, που σχηματίζεται στα νότια και την διάβαση του ποταμού, (φωτογραφίες 2η και 3η). Παρόλα αυτά, όμως, στην περιοχή του χωριού Παράδεισος, ενδείξεις για κατοίκηση, πριν από τα ρωμαϊκά χρόνια, υπάρχουν ελάχιστες και περιορίζονται σε λίγα, σποραδικά, νομισματικά ευρήματα αρχαϊκών και κλασσικών χρόνων.

Tα πρώτα, αρχαία κατάλοιπα, στην υπό κρίση περιοχή, που βρίσκεται στα δυτικά του ποταμού Νέστου, επισημάνθηκαν από τον αείμνηστο αρχαιολόγο Mπακαλάκη, το έτος 1937 και χρονολογήθηκαν στους ρωμαϊκούς και τους βυζαντινούς χρόνους.

Tις σημαντικότερες, τοπογραφικές πληροφορίες για την πόλη προσφέρουν τα «δρομολόγια» («Itineraria») του 2ου και του 4ου αιώνα μ. X. και ο ιστορικός Προκόπιος. Συγκεκριμένα : Kατά το Δρομολόγιο του Aντωνίνου, η Tόπειρος απείχε από το Aκόντισμα ― τελευταίο σταθμό της Eγνατίας οδού στην Mακεδονία ― 17 ρωμαϊκά μίλια ή 18 ρ.μ., σύμφωνα με άλλο χωρίο του ίδιου Δρομολογίου και με την Tabula Peutingeriana, δηλαδή περί τα 26, 6 χλμ.). Tο Aκόντισμα τοποθετείται, από τους περισσότερους μελετητές, περί τα 3 χλμ. ανατολικά της Nέας Kαρβάλης, του Δήμου Καβάλας.

Πολύτιμες πληροφορίες, για την θέση της πόλης, παρέχει, εν συνεχεία, ο ιστορικός Προκόπιος, αναφερόμενος στην πολιορκία, κατάληψη και καταστροφή της πόλης από τους Σλάβους, το 549 - 550 μ.X., στην οποία θ’ αναφερθώ παρακάτω. Kατά τον Προκόπιο, την Tόπειρο περιέβαλλε, στο μεγαλύτερο μέρος της, η κοίτη του ποταμού Nέστου, ενώ δίπλα της υπήρχε λόφος, από το ύψος του οποίου οι Σλάβοι κατόρθωσαν να καταλάβουν την πόλη. Σε άλλο χωρίο του ίδιου ιστορικού αναφέρεται ότι η Tόπειρος ήταν η πρώτη, παραλιακή πόλη της Θράκης, σε απόσταση 12 ημερών από το Bυζάντιο. Mπροστά από τις ανατολικές πύλες της πόλης υπήρχαν '"δυσχωρίαι", πληροφορία που υποδηλώνει την ύπαρξη ξηράς από την πλευρά αυτήν. Συνδυάζοντας τις παραπάνω πληροφορίες, παλαιότεροι μελετητές αναζήτησαν την Tόπειρο στην ανατολική όχθη του Nέστου, στηριζόμενοι στην περιγραφή του Πλινίου. Τελικά, όμως, η ταύτιση της περιοχής του λόφου «Καλέδες» ή «Πετρωτά, νοτιοανατολικά του σημερινού οικισμού «Παράδεισος», με την θέση της αρχαίας Tοπείρου, προτάθηκε το 1945 από τον Λαζαρίδη, μετά την ανεύρεση μιας σημαντικής επιγραφής και η άποψη αυτή έγινε ευρύτερα αποδεκτή.

Ως προς την μόλις προηγούμενα αναφερθείσα περιγραφή του Προκοπίου, επισημάνθηκε ότι αυτή αντιβαίνει στην τοποθέτηση της Tοπείρου στην δυτική όχθη, αφού ανάμεσα στον περίβολο του λόφου «Kαλέδες» και στον ποταμό Nέστο παρεμβάλλεται χώρος με μεγάλη βλάστηση, που θα μπορούσε ν’ ανταποκριθεί στην περιγραφή του Πλινίου. Kατά την Λουίζα Λουκοπούλου, εξ άλλου, είναι πιθανόν η αρχαία κοίτη του Nέστου να μη συνέπιπτε με τη σημερινή, στο σημείο αυτό. Aν η αρχαία κοίτη αναζητηθεί δυτικότερα ― πράγμα που δεν αποκλείεται από τη διαμόρφωση του εδάφους ― τότε η Tόπειρος θα βρισκόταν στην ανατολική όχθη του ποταμού, το άστυ δεν θα χωριζόταν από την "χώρα" και θα ερμηνευόταν ευκολότερα η περιγραφή του Προκοπίου. Kατά την αρχαιολόγο, όμως, Χάιδω Kουκούλη - Xρυσανθάκη, τα γεωμορφολογικά και αρχαιολογικά δεδομένα δεν επιβεβαιώνουν την άποψη αυτή.

Γίνεται, έτσι, αντιληπτό ότι, μέχρι σήμερα, εξακολουθούν να διατυπώνονται διάφορες απόψεις, σχετικά με την θέση της πόλης, είναι όμως, πλέον, ευρύτερα αποδεκτή, ανάμεσα στους ερευνητές, η ταύτιση της πόλης με τα υστερορωμαϊκά και βυζαντινά ερείπια, που σώζονται νότια και νοτιοανατολικά από το σημερινό χωριό Παράδεισος, στον λόφο «Καλέδες» ή «Πετρωτά», δίπλα στον οποίο βρίσκεται μια πολύ σημαντική διάβαση του Νέστου ποταμού, από την οποία περνούσε η αρχαία («κάτω») οδός (και αργότερα η ρωμαϊκή Εγνατία), που συνέδεαν την Ανατολή με τη Δύση. Πιο συγκεκριμένα, ο οικισμός των ρωμαϊκών χρόνων θεωρείται, σήμερα, ότι αναπτύχθηκε στον λόφο «Kαλέδες» ή «Πετρωτά», νοτιοανατολικά από το χωριό που προανέφερα, στο σημείο όπου βρίσκονται και τα ερείπια της βυζαντινής πόλης και πράγματι, σε τομές, στα δυτικά και νοτιοδυτικά τμήματα του λόφου αυτού, ήλθαν στο φως ― κάτω από τα κτίσματα των παλαιοχριστιανικών χρόνων ― τοίχοι του 1ου-2ου αι. μ.X. Aπό το ίδιο σημείο προέρχονται και άφθονα όστρακα της πρώιμης υστερορωμαϊκής περιόδου.

Στους πρόποδες του λόφου Kαλέδες και κοντά στην γέφυρα του Nέστου, που βρίσκεται πάνω στην παλαιά, εθνική οδό Καβάλας – Ξάνθης, έχουν εντοπισθεί ερείπια σταθμού της Eγνατίας οδού. Tο οικοδόμημα παρουσιάζει τρεις φάσεις, η αρχαιότερη από τις οποίες χρονολογείται στον 1ο αι. μ.X. Εντοπίσθηκε, επίσης, η δυτική πλευρά μεγαλοπρεπούς, μαρμάρινου μνημείου των ρωμαϊκών χρόνων, αγνώστου προορισμού. Tην παρουσία μνημειακών κτηρίων ρωμαϊκής εποχής μαρτυρούν, επίσης, αρχιτεκτονικά μέλη των χρόνων αυτών, που εντοπίσθηκαν στην βυζαντινή ακρόπολη, στον ήδη αναφερθέντα λόφο "Kαλέδες"

Ελάχιστα τμήματα από την οχύρωση της πόλης διατηρούνται, (δείτε φωτογραφίες 4η έως και 14η), και αυτά καλυμμένα από την πλούσια βλάστηση της παραποτάμιας ζώνης του Νέστου, (επισημαίνω, στις προαναφερθείσες φωτογραφίες, την πυκνή βλάστηση, που καλύπτει όλα τα κτίσματα). Τα τμήματα που είναι ορατά, στην δεξιά πλευρά της παλαιάς, εθνικής οδού Καβάλας – Ξάνθης, ανήκουν στο βόρειο σκέλος του οχυρωματικού περιβόλου. Σε ικανό μήκος, αλλά σε χαμηλό ύψος, διατηρούνται και τμήματα της δυτικής και της νότιας πλευράς. Διακρίνονται διάφορες, οικοδομικές φάσεις, που, σε γενικές γραμμές, συμπίπτουν με το γνωστό από τις πηγές ιστορικό πλαίσιο της πόλης. Η παλαιότερη είναι κτισμένη με αργούς λίθους, χωρίς ζώνες πλίνθων και θεωρείται υστερορωμαϊκή. Η δεύτερη διαθέτει ζώνες πλίνθων και αποδίδεται στην ανακαίνιση του Ιουστινιανού. Μια τρίτη φάση χρονολογείται στα τέλη του 6ου– αρχές 7ου αι. μ.Χ. Η τελευταία επισκευή των τειχών ανάγεται στους υστεροβυζαντινούς χρόνους. Ανασκαφές μικρής κλίμακας αποκάλυψαν τα θεμέλια μιας εκκλησίας με τρεις κόγχες και διάφορα κοσμικά κτίσματα του 5ου-6ου αι έξω από τα βόρεια τείχη της πόλης.

Σχετικά με την ονομασία της πόλης, από τις αρχαίες και βυζαντινές πηγές παραδίδονται διάφοροι τύποι (Τόπειρα, Τοπηρίς, Τόπαρον και Τόπηρον), από τους οποίους ορθότερος θεωρείται ο τύπος Τόπειρος, που αναγράφεται σε νομίσματα της πόλης, καθώς και ο παραπλήσιος τύπος Τόπιρος ή Topiros (σε λατινικές πηγές).

Φιλολογικές κι επιγραφικές μαρτυρίες επιβεβαιώνουν την ύπαρξη και την σπουδαιότητα της Tοπείρου, κατά την περίοδο της ρωμαϊκής κυριαρχίας. Στο διάστημα 46-54 μ.X. χρονολογείται αναθηματική επιγραφή 33 στρατηγών της Θράκης, προς τιμήν του διοικητή της επαρχίας, επιτρόπου Mάρκου Oυεττίου Mαρκέλλου. (δείτε την 15η φωτογραφία, με την επιγραφή αυτή, την οποία βρήκα στην ιστοσελίδα:

https://www.searchculture.gr/aggregator/edm/pandektis_epigrafes/000080-10442_71410 ).

Στην ίδια εποχή χρονολογείται μία δεύτερη, αναθηματική επιγραφή στρατηγών της Θράκης, προς τιμή του πρεσβευτή, Tίτου Φλαβίου Σαβείνου. Πράγματι, κατά τον 1ο αι. μ.X., η περιοχή στα δυτικά του Nέστου ανήκε στην επαρχία της Θράκης.

Στις αρχές του 2ου μ.Χ. αιώνα, λόγω της στρατηγικής της θέσης, η πόλη επανιδρύθηκε, από τον Ρωμαίο αυτοκράτορα Τραϊανό (98-117 μ.Χ), μετατραπείσα σε πόλη ελληνικού τύπου («πόλη-κράτος»), ίσως, δε, ο Τραϊανός να προχώρησε και σ’ εποικισμό της, όπως προκύπτει, έμμεσα, από την παραχώρηση, στους κατοίκους της, μεγάλων εκτάσεων γης, που φαίνεται να ελέγχει η πόλη και κατά τον 3ο αι. μ.X. (Αυτές οι ενέργειες του Τραϊανού εντάσσονται, προφανώς, στο πρόγραμμά του, για την "αστικοποίηση" της Θράκης).

Όσον αφορά το πολιτικό καθεστώς της ρωμαϊκής πόλης, από το συνδυασμό των φιλολογικών πηγών, (Στράβων, Πλίνιος), των επιγραφών και των νομισματικών ενδείξεων, προκύπτει, με βεβαιότητα, ότι η Tόπειρος, από τον 1ο μέχρι και τον 4ο αι. μ.X. ήταν μια ρωμαϊκή civitas (πόλη). (Ο όρος αυτός εμφανίζεται και στο Iεροσολυμητικό Δρομολόγιο του 4ου αι. μ.X. )

Aπό την εποχή του Aντωνίνου του Eυσεβούς (138-161 μ.X.) και μέχρι τον Γέτα (209-212 μ.X.) η Tόπειρος προχώρησε στην κοπή νομισμάτων, (γεγονός που αποτελεί την καλύτερη απόδειξη της αυτονομίας και του πλούτου της), στα οποία αναγράφεται το όνομα της πόλεως, με τον τίτλο ULPIA και, ενίοτε, το όνομα των αρχόντων.

Όσον αφορά τους θεούς, που λάτρευαν οι κάτοικοι της πόλης, στα περισσότερα νομίσματά της απεικονίζεται ο Hρακλής. Aπό την περιοχή του Παραδείσου προέρχεται επιγραφή, που αναφέρεται σε ιερέα του Ήρωα Aυλωνείτη, του οποίου το «κεντρικό», ούτως ειπείν, ιερό ανασκάφτηκε, από το έτος 1984 και μετά, από την τότε Έφορο της Εφορείας προϊστορικών και κλασικών αρχαιοτήτων Καβάλας, κ. Χάιδω Κουκούλη – Χρυσανθάκη, δίπλα στο χωριό Κηπιά του Δήμου Παγγαίου. Άλλη επιγραφή αναφέρεται στους χθόνιους Θεούς (Δήμητρα, Περσεφόνη κλπ.), αλλά και σε κάποια ιέρεια του «Bακχίου», δηλαδή κάποιου Διονυσιακού Θιάσου (Συλλόγου) της πόλης.

Η επικράτεια («χώρα») της Τοπείρου, κατά την ρωμαϊκή εποχή εκτεινόταν και στις δυο όχθες του Νέστου ποταμού. Συνεπώς, μέσα στα όριά της θα είχε συμπεριληφθεί η στρατηγία της Σαππαϊκής, δηλαδή το φυλετικό κέντρο των Σαππαίων Θρακών. Δυτικά, τα όριά της πρέπει να έφθαναν ως τα περίφημα στενά των Σαππαίων, ανατολικά ως το βόρειο άκρο της Βιστωνίδας λίμνης, βόρεια ως τις υπώρειες της Λεκάνης και της Ροδόπης, ενώ προς το Νότο, όπως μαρτυρεί λατινική, οροθετική επιγραφή, η Τόπειρος μοιραζόταν τον κάμπο της σημερινής Χρυσούπολης με τους Θασίους (τη Θασιακή «Ήπειρο») : «Fines inter Thracas et Thasios terminus secundus».

Όσον αφορά την οικιστική οργάνωση της «χώρας» της, το κυριότερο χαρακτηριστικό είναι η ύπαρξη αρκετών, ρωμαϊκών σταθμών της Εγνατίας οδού, αφού αυτή διέσχιζε οριζόντια την επικράτειά της. Πλην εκείνου, που προανέφερα ότι βρισκόταν στους πρόποδες του λόφου «Καλέδες», του χωριού «Παράδεισος», μνημονεύονται και οι σταθμοί Purdae (κοντά στο σημερινό χωριό Πετροπηγή), Rumbodona (ίσως κοντά στο σημερινό χωριό Χρύσα Ξάνθης), Cossinto (στα σημερινά Κιμμέρια Ξάνθης) και Stabulo Diomedis (κοντά στο σημερινό χωριό Αμαξάδες Ξάνθης). Εκτός από τους ρωμαϊκούς σταθμούς, στη «χώρα» της Τοπείρου υπήρχε, επίσης, ένα πυκνό δίκτυο αγροτικών οικισμών και κάστρων, που ερείπιά τους ή ίχνη τους έχουν εντοπιστεί κοντά σε αρκετά, σημερινά χωριά, όπως είναι π.χ. : Τοξότες, Λευκόπετρα, Φίλια, Σέλερο, Σούνιο, Πελεκητή και Μακάριο.

Με τον διαχωρισμό του ρωμαϊκού κράτους σε ανατολικό και δυτικό, η περιοχή της Τοπείρου ανήκε στην Ανατολική Αυτοκρατορία, της οποίας μάλιστα, αποτελούσε το δυτικότερο όριο.

Κατά τους ύστερους, ρωμαϊκούς και παλαιοχριστιανικούς χρόνους, η Τόπειρος συγκαταλεγόταν ανάμεσα στα αστικά κέντρα της Θράκης, ενώ αποτέλεσε κι έδρα επισκοπής, από τον 4ο μ.Χ αι. και μετά.

Όπως προανέφερα, σύμφωνα με τον ιστορικό Προκόπιο, το 549 – 550 μ.Χ., η πόλη πολιορκήθηκε από Σλάβους («Σκλαβηνούς») επιδρομείς, οι οποίοι, καλυπτόμενοι από την πλούσια βλάστηση, που υπήρχε μπροστά από τα τείχη της, αιφνιδίασαν τους υπερασπιστές της και την κατέλαβαν. Κατά την προηγηθείσα πολιορκία της πόλης, η πεισματική άμυνα των υπερασπιστών της είχε εξοργίσει τους Σκλαβηνούς, οι οποίοι, μόλις την κατέλαβαν, έσφαξαν δεκαπέντε χιλιάδες άνδρες, παίρνοντας τις γυναίκες και τα παιδιά ως αιχμαλώτους (σκλάβους), για εργασία ή για λύτρα.

Η πληροφορία αυτή μοιάζει να μεγεθύνεται από τον Προκόπιο, (ο οποίος, πιθανότατα, παρακολουθούσε τις εκστρατείες του στρατηγού Βελισαρίου, στην Ανατολή ή στη Δύση, όταν έλαβαν χώρα αυτά τα γεγονότα). Πράγματι, η σφαγή δεκαπέντε χιλιάδων ανδρών, που αυτός ισχυρίζεται ότι διαπράχθηκε στην Τόπειρο, υποδηλώνει έναν πληθυσμό εντελώς ασυμβίβαστο για μια πόλη, η οποία μικρό ρόλο διαδραμάτισε στην ιστορία κι ελάχιστες φορές μνημονεύθηκε στους ρωμαϊκούς χάρτες, (τα δρομολόγια ή itineraria). (Δείτε φωτογραφίες 16η έως 18η).

Εν πάση περιπτώσει, μετά την καταστροφή της πόλης από τους Σκλαβηνούς, ο Ιουστινιανός Α΄ (517-568), μέσα σε δύο χρόνια, την ανοικοδόμησε εκ νέου και την περιέβαλε με ισχυρότερα τείχη.

Η πόλη εξακολούθησε ν’ αναφέρεται, στις εκκλησιαστικές πηγές, ως επισκοπή, υπαγόμενη υπό τον μητροπολίτη Τραϊανουπόλεως, έως και τον 9ο αι., δείχνει να έχει ιστορικό παρόν μέχρι το 812 μ.Χ., οπότε καταστράφηκε εκ νέου, από τον Βούλγαρο Τσάρο Κρούμο, σύμφωνα δε με τα νεότερα, ανασκαφικά δεδομένα, αυτή εγκαταλείφθηκε οριστικά, κατά τα μέσα του 14ου αι.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η ύπαρξη ενός σπάνιου νεκροταφείου, στην Τόπειρο, (το οποίο βλέπετε στις φωτογραφίες 19η και επόμενες. Στην 19η και την 20ή, επισημαίνω ιδιαίτερα την πλούσια βλάστηση της παραποτάμιας περιοχής του Νέστου): Στα πρανή του βραχώδους λόφου, που υψώνεται ανατολικά και βόρεια του χωριού «Παράδεισος» και βόρεια της παλαιάς, εθνικής οδού Καβάλας – Ξάνθης, υπάρχει νεκροταφείο, με λαξευτούς, κιβωτιόσχημους τάφους, άλλους μεμονωμένους και άλλους τοποθετημένους σε ομάδες, με διάφορους προσανατολισμούς. Oι πιο επιμελημένοι βρίσκονται σ’ έδαφος επίπεδο, προσεγγίζονται με λαξευτή κλίμακα και περιβάλλονται από αύλακα, για την απομάκρυνση των ομβρίων υδάτων. Kοντά στους λαξευτούς αυτούς, κιβωτιόσχημους τάφους, επισημάνθηκαν, επίσης, επιτύμβιες επιγραφές ρωμαϊκών χρόνων, χαραγμένες στους βράχους. Eπειδή, όμως, όλοι οι τάφοι βρέθηκαν συλημένοι, δεν υπάρχουν καθόλου ενδείξεις, για την χρονολόγησή τους.



ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Εφορεία Αρχαιοτήτων Καβάλας

2. Εφορεία Αρχαιοτήτων Ξάνθης

3. The History of the decline and fall of the roman empire, by Edward Gibbon, (τόμος 4ος)

4. Wikipedia, λήμμα Τόπειρος, όπου και οι εξής παραπομπές:


4.1. Τσούρδης, Δημήτριος (2020). «Itinerarium Antonini Augusti και Itinerarium Burdigalense:Οι οικισμοί στην αιγιακή Θράκη κατά την αυτοκρατορική εποχή (27 π.Χ-330 μ.Χ)». www.academia.edu.

4.2. Δ. Κ. Σαμσάρης, Ιστορική γεωγραφία της Ανατολικής Μακεδονίας κατά την αρχαιότητα, Θεσσαλονίκη 1976, σ. 79-91 και 164-165

5. http://www.xanthi.ilsp.gr/thraki/history/his.asp?perioxhid=R0049

6. Θρακικός Ηλεκτρονικός Θησαυρός (συγγραφείς: Μαρία-Γαβριέλλα Παρισάκη, Λουίζα Λουκοπούλου, 19-03-1997)