ΤΡΕΙΣ ΑΓΝΩΣΤΕΣ, ΠΟΛΥΤΙΜΕΣ ΨΗΦΙΔΕΣ ΤΗΣ ΠΛΟΥΣΙΑΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΑΜΦΙΠΟΛΗΣ

Ο αείμνηστος αρχαιολόγος, Δημήτριος Λαζαρίδης, που διετέλεσε Έφορος αρχαιοτήτων Καβάλας, δημοσίευσε, στο Bulletin de correspondance hellénique, (τόμος 85, 1961. Σελ. 426-434) και σε γαλλική γλώσσα, ένα σπουδαίο κείμενο, με τίτλο «ΤΡΙΑ ΝΕΑ ΠΩΛΗΤΗΡΙΑ ΣΥΜΒΟΛΑΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΜΦΙΠΟΛΗ».
Η σπουδαιότητα της δημοσίευσης αυτής έγκειται στο γεγονός ότι τα τρία αυτά συμβόλαια περιγράφουν συμβάσεις πώλησης ακινήτων, που μας επιτρέπουν να ρίξουμε μια εκπληκτική ματιά στο αστικό δίκαιο της σπουδαίας, Αθηναϊκής αποικίας, της Αμφίπολης, η οποία άκμασε στις δυτικές παρυφές του Παγγαίου όρους, αλλά και στην πληθυσμιακή σύνθεση και τις θρησκευτικές πεποιθήσεις των κατοίκων της, κατά τους χρόνους της ακμής της, περί τα τέλη της κλασικής εποχής.
Ως νομικός, ενθουσιάστηκα με τις συμβάσεις αυτές και την πλήρη περιγραφή του περιεχομένου τους, ενώ ως Παγγαιορείτης, αισθάνθηκα ιδιαίτερα περήφανος, για το ότι η γη του τόπου μου παρέδωσε στον Ελληνισμό νέες αποδείξεις του γεγονότος ότι τα πάντα, στην σπουδαία αυτή πολιτεία - Δίκαιο, θεσμοί, ονόματα κατοίκων, λατρείες θεοτήτων – μαρτυρούν τους άρρηκτους δεσμούς της με όλο τον υπόλοιπο Ελληνισμό.
Αυτοί ήταν οι λόγοι που τις μετέφρασα, από την γαλλική στην ελληνική γλώσσα, για να τις καταστήσω προσιτές σε όλους τους Έλληνες.
Στις φωτογραφίες, βλέπετε τις μαρμάρινες πλάκες, πάνω στις οποίες γράφτηκαν οι τρεις συμβάσεις.
ΘΟΔΩΡΟΣ Δ. ΛΥΜΠΕΡΑΚΗΣ

ΤΡΙΑ ΝΕΑ ΠΩΛΗΤΗΡΙΑ ΣΥΜΒΟΛΑΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΜΦΙΠΟΛΗ
Τα τρία συμβόλαια πώλησης ακινήτων, που δημοσιεύουμε εδώ, βρέθηκαν είτε στην Αμφίπολη, είτε στα περίχωρά της, αλλά προέρχονται, και στη μια και στην άλλη περίπτωση, από την αρχαία πόλη. Φυλάσσονται στο Μουσείο της Καβάλας.
ΠΡΩΤΟ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ
Χονδρόκοκκη, μαρμάρινη στήλη, σπασμένη στη μέση, σε δύο κομμάτια, που συνδέονται. Επάνω αριστερά, ένα σπάσιμο εξαφάνισε τα αρχικά γράμματα των πρώτων έξι γραμμών (σειρών). Οι κοντές πλευρές είναι αδρά δουλεμένες και έχουν άνιση επιφάνεια. Η πίσω πλευρά είναι εντελώς τραχιά. Διαστάσεις: Ύψος 0,42 μ., μήκος 1,22 μ., πάχος 0,075. Ύψος των γραμμάτων, από 0,008 μ. έως 0,02 μ.. Τα γράμματα στις τελευταίες τέσσερις γραμμές είναι πολύ μεγαλύτερα από τα άλλα. Απόσταση γραμμών: Από 0,006 μ. έως 0,010 μ..
Αυτό το μάρμαρο βρέθηκε στις 3 Μαΐου 1954, κατά την ανασκαφή ενός αρχαίου τάφου, που είχε ανοιχτεί στο προαύλιο του σχολείου της κοινότητας Νέων Κερδυλλίων, σε μια απόσταση λίγων μέτρων βόρεια του τάφου αυτού, κοντά στα θεμέλια μιας μέτριας, οικοδομικής κατασκευής (1). Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η περιοχή αυτή των σημερινών, νέων Κερδυλλίων, δυτικά του Στρυμόνα, βρισκόταν, κατά την αρχαιότητα, στην επικράτεια της Αμφίπολης. Το κείμενο λέει:
[Έπ]ί έπισστάτου
[Κα]λλίπου ΄επρία[το]
[Τί]μων παρ' Έξη[κέ]-
[σ]το τον άγρόν το
5 'Απολλωνίο και
[τ]όν πιθώνα δραχ-
μών πεντάκις χι-
λίων ' δίδωσι δε Τί-
μων Απολλωνίωι
10 λύσασθαι όταν β-
ούληται του ίσου.
Μάρτυρες Λέων,
Τιμωνίδης, Σώ-
στρατος, Αίσ-
15 χύλος.
Η γραφή είναι επιμελημένη ΄ τα λάθη ή η αμέλεια των χαρακτικών που μπορούν να σημειωθούν είναι σπάνια ΄ στην 3η σειρά, το Ρ αρχικά χαράχθηκε ως Ε και μετά διορθώθηκε. Στην 13η σειρά, έχει χαραχθεί το Μ σαν διπλό Λ, χωρίς σύνδεση μεταξύ των δύο ενδιάμεσων γραμμών. Στην ίδια σειρά, το Ω της λέξης «ΤΙΜΩΝΙΔΗΣ» είχε αρχικά σκαλιστεί ως Ο και αποκαταστάθηκε στη συνέχεια. Με μία σχεδόν εξαίρεση, (σειρές 10-11), ο κανόνας της συλλαβικής διακοπής τηρείται.
Η κατανόηση του κειμένου δεν παρουσιάζει δυσκολία ΄ Πρόκειται για μια σύμβαση πώλησης αγρού και αποθήκης πίθων (πιθαριών). Τα στοιχεία της πράξης μας επιτρέπουν να τη συσχετίσουμε με δύο άλλα συμβόλαια της Αμφίπολης, που μας είναι ήδη γνωστά (2). Όμως, παρατηρεί κανείς (τις εξής) διαφορές: Διαφοροποιήσεις στη σειρά των διαφόρων τμημάτων (μερών της πράξης) και πάνω απ' όλα εμφάνιση, μέσα στο υπό κρίση έγγραφο, μιας νέας, σημαντικής ρήτρας, που δείχνει ότι τα πωλούμενα ακίνητα είναι υποθηκευμένα.
Το κείμενο μπορεί να αναλυθεί (χωριστεί) ως εξής (3): Ημερομηνία, αντικείμενο της πώλησης, ρήτρα άρσης της υποθήκης, απαρίθμηση των μαρτύρων. Δεν υπάρχει ούτε επίκληση, ούτε αναφορά κάποιου ιερέα, ούτε εγγυητών, ούτε ο συνηθισμένος ορισμός της τοποθεσίας (θέσης) των ακινήτων, με τον ορισμό των γειτόνων ή με οποιαδήποτε άλλη πληροφορία.
Στην αρχή της επιγραφής συναντάμε την αναφορά του επιστάτου, γεγονός το οποίο μας παρέχει τη μόνη, χρονολογική ένδειξη. Το πρόσωπο (του επιστάτου) μας είναι άγνωστο ΄ και δυστυχώς, τα πρώτα γράμματα του ονόματός του έχουν εξαφανιστεί, (διότι βρίσκονταν) στο κενό που υπάρχει στην αρχή της 3ης γραμμής. Θα συναντήσουμε κάποιες δυσκολίες στην κάλυψη του κενού: Κατά την γνώμη μου, λείπουν δύο γράμματα, όπως και στην αρχή των γραμμών 2ης και 3ης. Η πιο πιθανή αποκατάσταση φαίνεται να είναι [Κα]λλίπου (4), με μόνο ένα πι, όπως φαίνεται.
Γραμμές 3-5. Τα ονόματα Τίμων, Έξήκεστος και 'Απολλώνιος είναι γνωστά (5). Η πώληση των ακινήτων στον Τίμωνα δεν γίνεται από τον ιδιοκτήτη τους, τον Απολλώνιο, αλλά από κάποιον τρίτο, τον Εξήκεστο. Το δικαίωμα του Εξηκέστου μπορεί να εξηγηθεί μόνο εάν ο αγρός και η αποθήκη των πίθων ήταν δεσμευμένα,(5) σαν εγγύηση κάποιας οφειλής, που δεν είχε ακόμη τακτοποιηθεί (6). — Η λέξη πιθεών ή πιθών είναι γνωστή από συμβάσεις πώλησης στην Όλυνθο, την Τήνο και τη Ρήνεια (7).
Γραμμές 6-8. Το τίμημα των πέντε χιλιάδων δραχμών, για την πώληση του αγρού και της αποθήκης των πίθων. είναι υψηλό, αν το συγκρίνουμε με τα ποσά που αναγράφονται σε άλλα συμβόλαια πώλησης ακινήτων 8.
Γραμμές 8-11. Δίδωσι δε Τίμων 'Απολλωνίωι λύσασθαι όταν βούληται του ίσου. Αυτή η ρήτρα, που είναι το πιο σημαντικό σημείο της σύμβασης και αντίστοιχη προς την οποία δεν έχω βρει, σε άλλα έγγραφα αυτού του τύπου, δείχνει ότι τα ακίνητα, που αποτελούν αντικείμενο της συναλλαγής, είναι περιουσιακά στοιχεία που κατέχονται (κρατούνται) ως εγγύηση. Η έννοια της (ρήτρας) είναι η εξής: Ο Τίμων, ο αγοραστής, γενόμενος κάτοχος του υποθηκευμένου αντικειμένου της σύμβασης, βάσει του δικαιώματος, που του παρέχει ο Έξήκεστος, ο πρώτος πιστωτής, παρέχει στον Απολλώνιο, τον οφειλέτη, τη δυνατότητα ν’ απαλλαγεί από την υποθήκη — ή να εξαγοράσει την αλλοτριωθείσα περιουσία του — όταν το θελήσει, καταβάλλοντας ποσό ίσο με πέντε χιλιάδες δραχμές. Αυτή η πώληση ανήκει έτσι — σε δεύτερο βαθμό, κατά κάποιον τρόπο — στην κατηγορία: πράσις επί λύσει (9), πώληση «με δυνατότητα επαναγοράς» ή με συμφωνία επαναγοράς (ο τεχνικός όρος λύσασθαι παρεμβαίνει και εδώ στην γραμμή 10). Παραδείγματα πράσεων επί λύσει μας είναι γνωστά, από την επιγραφική τεκμηρίωση (10).
Στις γραμμές 12-15 είναι γραμμένα τα ονόματα των τεσσάρων μαρτύρων της πώλησης (11). Τα ονόματα αυτά είναι γνωστά στη Μακεδονία (12).
Η γραφή είναι επιμελημένη ΄ οι ακραίες γραμμές (τα ακραία στελέχη) των Σ και Μ έχουν μια κατανοητή λοξότητα ΄ Το δεξί στέλεχος του Π είναι πιο κοντό. Το Ο έχει σχεδόν το ίδιο ύψος με τα άλλα γράμματα ΄ η μεσαία, οριζόντια γραμμή του Ε είναι ίση σε μήκος με τις άλλες δύο ΄ κανένα από τα γράμματα δεν έχει ακίδες. Κατά τη γνώμη μου, αυτό το συμβόλαιο είναι το παλαιότερο της σειράς και θα μπορούσε να χρονολογηθεί στο δεύτερο μισό του 4ου αιώνα π.Χ.
ΔΕΥΤΕΡΟ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ
Τεμάχιο παραλληλεπιπέδου μαρμάρου, του οποίου η μπροστινή όψη είναι γραμμένη και οι πλευρικές όψεις είναι σχεδιασμένες προσεκτικά. Διαστάσεις: Ύψος 0.16 μ. ΄ - μήκος 1,32 μ. ΄ - πάχος: 0,55 μ. Ύψος γραμμάτων: 0,006 έως 0,013 μ.. Απόσταση γραμμών: 0,006 μ.
Η επιγραφή αυτή παραλήφθηκε, στις 2 Οκτωβρίου 1959, από το σπίτι του Ιωάννη Παπαδόπουλου, κατοίκου Αμφίπολης, ο οποίος μου είπε ότι την βρήκε στον αγρό του, στον αρχαιολ. χώρο της Αμφίπολης.
'Αγαθή ι Τύ[χηι]. Έφ' ιερέως Αισχύλου, έπισ-
τάτου δε Κλεάνδρου, μηνός Δίου. Κισσό-
ς Εκαταίου έπρίατο παρά Σωσικράτους του Ά-
νδρονίκου την οίκίαν και το οικόπεδον το
προσόν, ή γείτονες 'Αντίγονος Μαχάτα,
Νίκανδρος Λεωνίδου, χρυσών έβδομήκ-
οντα τριών . Βεβαιωταί Μαχάτας Άνδρονί-
[κ]ου, Καλλίστρατος Δάδου, Νύμφων Ξεν-
οφώντος και αύτός Σωσικράτης. Μάρτυρ-
ες Νέων Ίχναίου, 'Αστιδίης 'Αντιδότου.
Το κείμενο της σύμβασης είναι αρκετά λεπτομερές και χωρίζεται ως εξής: Επίκληση (της «αγαθής τύχης»), χρονολόγηση, καθορισμός του αντικειμένου της πώλησης, μνεία των εγγυητών και των μαρτύρων.
Γραμμές 1-2. Ο τύπος της χρονολόγησης είναι ο πιο εξελιγμένος, μεταξύ των τύπων που συναντούμε, στα γνωστά μέχρι σήμερα συμβόλαια της Αμφίπολης: Περιλαμβάνει όχι μόνο τα ονόματα του ιερέα και του επιστάτου, αλλά επίσης την ένδειξη του μήνα Δίου, που είναι ο πρώτος στο μακεδονικό ημερολόγιο (13). Το όνομα του ιερέα, Αισχύλος, βρίσκεται στο πρώτο συμβόλαιο που μας είναι γνωστό από την Αμφίπολη, όπου αυτό είναι το όνομα του επιστάτη (14). Το ότι ο ιερέας είναι αυτός του Ασκληπιού είναι αναμφισβήτητο, μετά την ανακάλυψη του συμβολαίου που δημοσιεύεται παρακάτω, με αριθμό 3, και στο οποίο μπορούμε να διαβάσουμε την φόρμουλα «επί ιερέως του 'Ασκληπιού» (15). Ο επιστάτης Κλέανδρος εμφανίζεται για πρώτη φορά στην Αμφίπολη, αλλά το όνομα είναι κοινό στη Μακεδονία (16). Το όνομα του αγοραστή, «Κισσός» καθώς και το επώνυμό του, «Εκαταίος» είναι (επίσης) κοινά (17).
Το όνομα του πωλητή, «Σωσικράτης» είναι πιο σπάνιο, αλλά γνωστό, ενώ το πατρωνυμικό «'Ανδρόνικος» είναι κοινό στη Μακεδονία (18).
Γραμμές 4-6. Την οικίαν και το οικόπεδον το προσόν, ή γείτονες 'Αντίγονος Μαχάτα και Νίκανδρος Λεωνίδου. Η γη που περιγράφεται ως προσόν εφάπτεται στο σπίτι ή βρίσκεται κοντά σ’ αυτό (19). Η τοποθεσία του σπιτιού ορίζεται με την αναφορά των γειτόνων. Αυτοί έχουν ονόματα είτε ολότελα μακεδονικά, είτε κοινά (γνωστά) στη Μακεδονία (20.
Γραμμές 6-7. Το τίμημα των εβδομήντα τριών χρυσών στατήρων, για την αγορά του σπιτιού και της γης, είναι σχετικά χαμηλό. Ωστόσο, βρίσκουμε ένα παράδειγμα παρόμοιας πώλησης, πάλι στην Αμφίπολη, έναντι ενός πολύ μικρότερου ποσού (21).
Γραμμές 7-9. Παρατίθενται τα ονόματα τεσσάρων εγγυητών, η παρουσία των οποίων είναι συνήθης και ουσιαστική στα συμβόλαια πώλησης και οι οποίοι επιλέγονται συνήθως μεταξύ των στενών συγγενών του πωλητή (22). Ο πρώτος, ο Μαχάτας 'Ανδρόνικου, είναι μάλλον ο αδερφός του πωλητή Σωσικράτη, ο οποίος είναι και ο ίδιος γραμμένος στο τέλος της λίστας («αυτός Σωσικράτης»). Το όνομα Καλλίστρατος είναι κοινό ΄ πιο σπάνια συναντάμε το μακεδονικό όνομα «Δάδος» (23). Το Νύμφων είναι πολύ κοινό στη Θάσο (24).
Στο τέλος του κειμένου αναφέρονται τα ονόματα δύο μαρτύρων, με τα πατρωνυμικά τους. Τα ονόματα «Νέων» και « Ίχναίος» — αυτό το τελευταίο προέρχεται από το εθνικό όνομα της πόλης «Ίχναι» (25) — είναι γνωστά στη Μακεδονία (26). Η ανάγνωση του ονόματος του δεύτερου μάρτυρα, «Άστιδίης», είναι βέβαιη. Δεν μπόρεσα να βρω άλλο παράδειγμα αλλού, αν και γνωρίζουμε «τα ονόματα) «΄Αστις», «΄Αστης» και «΄Αστος» (27). Το όνομα του πατέρα αυτού του ατόμου, «Άντίδοτος», είναι γνωστό (28).
Η χάραξη της επιγραφής είναι πολύ επιμελημένη, χωρίς αβλεψίες και χωρίς λάθη. Τα άκρα των γραμμάτων σημειώνονται με μικρές ακίδες (κορυφές). Στο τέλος της γραμμής δεν τηρείται η συλλαβική τομή. Οι ακραίες γραμμές των Σ είναι ελαφρώς λοξές, όπως και του M, στην πραγματικότητα σχεδόν κατακόρυφες. Στο γράμμα Ε, η μεσαία, οριζόντια μπάρα είναι πολύ μικρότερη από εκείνες των δύο άκρων. Το O είναι πάντοτε πολύ μικρότερο από τα άλλα γράμματα. Αυτά τα χαρακτηριστικά δείχνουν ότι το κείμενο, παρά τη φροντίδα της χάραξης, πρέπει να τοποθετηθεί χρονολογικά αργότερα από την προηγούμενη και πρέπει να χρονολογηθεί στον 3ο αιώνα, πιθανότατα μετά το 250.
ΤΡΙΤΟ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ
Ενεπίγραφο τεμάχιο ασβεστολίθου, ακανόνιστου σχήματος, ακρωτηριασμένο στα δεξιά, λόγω της αφαίρεσης ενός τμήματος. Η γραμμένη πλευρά διαμορφώθηκε με κανονικό τρόπο, σε ύψος 0,28 μ. περίπου, ενώ το κάτω μέρος παρέμεινε τραχύ και ακατέργαστο, αναμφίβολα γιατί αυτό βρισκόταν μέσα στη γη, έχοντας τοποθετηθεί σαν ορόσημο. Διαστάσεις: Ύψος 0,57 μ ΄ - μήκος μέγιστο 0,325 μ. ΄ - βάθος (πάχος): 0,009 μ. - ύψος γραμμάτων: από 0,010 μ. έως 0,018 μ ΄ - διάστιχο (απόσταση ανάμεσα στις σειρές): 0,008 μ..
Η επιγραφή αυτή βρέθηκε το 1960, στο σπίτι ενός χωρικού, στο χωριό Μεσολακκιά, πολύ κοντά στην Αμφίπολη. Δεν αποκλείεται να μεταφέρθηκε εκεί από την αρχαία πόλη (Αμφίπολη), αλλά μπορεί επίσης κάποιος να σκεφτεί ότι αυτή βρέθηκε στη θέση όπου βρισκόταν, στην αρχαιότητα, ο αμπελώνας που αναφέρεται στο κείμενο.
'Αγαθήι Τύχηι. Έπριάτο Ν[ικό;]-
λαος Μελαντάδου παρ' 'Α-
σάνδρου αμπέλων πέλεθ[ρ]-
α εξ δραχμών τριακοσίων κα[ί]
5 είκοσι ών γείτων εστίν Κλεό[δ]-
ημος, Νικαίος, Μενέλαος.
Έπί ιερέως του 'Ασκληπιού
Εύαινέτου, έπί Σπάργεος έ-
πισστάτου. Μάρτυρες Διο-
10 νύσιος, Έπιχάρης, Άπελλ-
άς.
Ατημέλητη (πρόχειρη) γραφή. Στην 1η γραμμή, (οι λέξεις) Ν[ικο] ή Ν[εο] είναι λίγο μεγάλες, αλλά αυτό δεν είναι ασυνήθιστο ΄ δεν βλέπω κανένα πιο σύντομο όνομα και δεν έχουμε δικαίωμα να φανταστούμε ότι υπήρξε κάποιο σφάλμα, κατά την χάραξη και να γράψουμε έπρίατο <Ν> Λάος. Στη 2η γραμμή, στο όνομα Μελαντάδης, αρχικά είχε χαραχθεί, αντί για Λ, ένα Ν, το οποίο διορθώθηκε. Στην 5η γραμμή, το ουσιαστικό γείτων και το ρήμα έστιν τέθηκαν στον ενικό (αριθμό), ενώ σχετίζονται με τρία ονόματα. Στην 6η γραμμή, στη θέση του Σ, στο όνομα Μενέλαος, είχε αρχικά χαραχθεί ένα Υ.
Στη σύμβαση αυτή αναγνωρίζουμε τα ακόλουθα τμήματα: επίκληση, αντικείμενο πώλησης, χρονολόγηση, κατάλογο των μαρτύρων. Κι εδώ, όπως και στο 1ο έγγραφο, λείπουν οι εγγυητές.
Γραμμές 2-3. Η αποκατάσταση Ν[ικό]λαος παραμένει αμφίβολη. Το επώνυμο Μελαντάδης, κι αν είναι σπάνιο, είναι, ωστόσο, γνωστό (29). Το όνομα του πωλητή, Άσανδρος, είναι κοινό στην Μακεδονία και συναντιέται ιδίως στην Αμφίπολη (30).
Γραμμές 3-6. Το πωλούμενο ακίνητο είναι ένας αμπελώνας, έκτασης έξι πλέθρων. Αυτή είναι η πρώτη φορά, που εμφανίζεται μια επιγραφική μαρτυρία, που αναφέρεται στην καλλιέργεια αμπέλου στην περιοχή της Αμφίπολης (31). Δεν μπορούμε να ξέρουμε ποιες καλλιέργειες λάμβαναν χώρα στους αγρούς των γειτόνων, οι οποίοι αναφέρονται παρακάτω στο κείμενο, για να προσδιορίσουμε την θέση του, αλλά είναι πιθανό αυτό το αμπέλι να μην ήταν μεμονωμένο. Το πλέθρο, ως μονάδα επιφάνειας, βρίσκεται και σε άλλες επιγραφές (32). Εδώ, αντί για τη μορφή πλέθρα, χρησιμοποιείται η διευρυμένη μορφή πέλεθρα, που είναι φιλολογικά τεκμηριωμένη (33).
Τα ονόματα τριών γειτονικών ιδιοκτητών δεν χρειάζονται κάποιον ιδιαίτερο σχολιασμό.
Γραμμές 7-9. Η ημερομηνία προσδιορίζεται με βάση το όνομα του ιερέα του Ασκληπιού, (με τον ίδιο τρόπο, όπως και στο πρώτο, γνωστό συμβόλαιο της Αμφίπολης) (34) και από το όνομα του επιστάτου. Το όνομα του ιερέα, Ευαίνετος, είχε ένας πολίτης της Αμφίπολης, που είχε λάβει το αξίωμα της προξενείας, καθώς και τις αντίστοιχες τιμές, στους Δελφούς (ευεργεσία, προμαντική κ.λπ.) (35) Η υπόθεση που θα ταύτιζε αυτή την τελευταία προσωπικότητα με τον ιερέα του συμβολαίου μας είναι ελκυστική, αλλά πρέπει ν’ αποκλειστεί: Πιστεύω, πράγματι, ότι η (υπό κρίση) σύμβαση δεν μπορεί να είναι το ίδιο παλιά με την δελφική πράξη, η οποία χρονολογείται στον 4ο αιώνα (36).
Ο επιστάτης, που εμφανίζεται στην επιγραφή αυτή, ο «Σπάργης», κατονομάζεται και σ’ ένα άλλο συμβόλαιο της Αμφίπολης (37): Είναι, έτσι, βέβαιο ότι τα δύο έγγραφα απέχουν χρονολογικά πολύ λίγο, μεταξύ τους. Αλλά, αν και ο επιστάτης είναι ο ίδιος, το όνομα του ιερέα αλλάζει, από το ένα κείμενο στο άλλο. Αυτή η αλλαγή δείχνει ότι ο πραγματικός, επώνυμος άρχοντας είναι ο ιερέας και όχι ο επιστάτης και ότι αυτός ο τελευταίος μπόρεσε να παραμείνει στην εξουσία για χρονικό διάστημα μεγαλύτερο του ενός έτους (38).
Γραμμές 9-11. Οι μάρτυρες είναι τρεις. Ο πρώτος, ο Διονύσιος, πιθανώς να ταυτιζεται με τον «Διονύζιο», που επανεμφανίζεται ως μάρτυρας σε κάποιο άλλο συμβόλαιο από την Αμφίπολη, το οποίο πιστεύω ότι είναι σύγχρονο (με το εξεταζόμενο) (39).
Αυτή η τελευταία επιγραφή πρέπει να χαράχθηκε, κατά τη γνώμη μου, στο δεύτερο μισό του 3ου αιώνα π.Χ. Το Ο είναι μικρότερο από τα κοινά γράμματα ΄ Τα ακραία στελέχη των Σ και M αποκλίνουν ΄ η οριζόντια μπάρα (γραμμή) του Ε είναι πιο μικρή από τις άλλες δύο ΄ το δεξί στέλεχος (γραμμή) του Π είναι πιο κοντό από το αριστερό.
Στα ήδη γνωστά συμβόλαια Αμφίπολης (40) προστίθενται, λοιπόν, τρία νέα κείμενα, που βοηθούν ν’ αναδειχθεί (φανεί) η τρέχουσα μορφή, που είχαν στην πόλη (Αμφίπολη) οι συναλλαγές οι σχετικές με ακίνητα, κατά την ελληνιστική περίοδο• Μετά την Τήνο και την Όλυνθο, η Αμφίπολη είναι η μόνη που μας παρέχει τόσα πολλά έγγραφα, αυτού του τύπου.
Εκτός από το νομικό ενδιαφέρον τους, οι νέες επιγραφές μας παρέχουν τα ονόματα δύο νέων επιστατών και δύο νέων ιερέων του Ασκληπιού (41), επωνύμων αρχόντων• αυξάνονται, έτσι, με χρήσιμο τρόπο, οι γνώσεις μας για την προσωπογραφία αυτής της σημαντικής πόλης.
Δημήτριος Ι. Λαζαρίδης
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1 Δύο τοίχοι αυτού του κτίσματος αποκαλύφθηκαν ΄ Διαστάσεις: 5,35 μ. x 3,35 μ.
2 Βλ. και στο «Γέρας Αντωνίου Κεραμοπούλλου», άρθρο του Δ. I. Λαζαρίδη, «Επιγραφή εξ Άμφιπόλεως», σελ. 159 επ σελ. 161, σημείωση 1.
3 Για την ανάλυση των επιγραφών αυτού του τύπου, βλ. D. M. Robinson, «New Inscriptions from Olynthus and Environs», σελ. 43-44, στις «Transactions οf the American Philological Association (TAPA), LXII (1931).
4 Κάποιος Κάλιππος είναι γνωστός ως Βασιλεύς στη Σαμοθράκη: βλ. P. M. Fraser, Samothrace 2, 1, αρ. 60.
5 Σχετικά με τον «Έξήκεστος», βλ. ένα πρόσφατα γενόμενο γνωστό παράδειγμα, ΒCH 1958, σελ. 639 (G. Daux). Κάποιος 'Απολλώνιος μαρτυρείται ήδη στην Αμφίπολη, βλ. Ι. Παπασταύρου, Αμφίπολις..., σελ. 83, αρ. 17.
6 Υπάρχουν ομοιότητες ανάμεσα σ’ αυτή τη σύμβαση και στην πράξη πώλησης της Τήνου αρ. 30: άπέδωκε τήν οίκίαν ή ήν πρότερον Εύβούλου, ήν έπρίατο Πραξίας παρά Εύβούλου κατά δανείον. Δείτε ιδιαίτερα στο Dareste-Haussoullier-Reinach. Inscr.jur. gr. Ι, σελ. 78, 1. 73-74: Olynthus XII, σελ. 204-5, 258, 468 ΄ W: Petersen, Class. Phil. 32, 1937, σελ. 326; J.II. Kent, Hesperia 17, 1948, σελ. 295.
7 D. M. Robinson, Inscriptions from Olynthus, TAPA LXV (1934), σελ. 128 και σημείωση 43• Dareste-Haussoulier-Reinach, Inscr. jur. gr. Ι, σελ. 74, αρ. 22. Διόδωρος Σικελιώτης, XIII, 83.
8 Βλ. Δ. Ι. Λαζαρίδης, όπ.. παρ., σελ. 164 και αρ. 3.
9 Σχετικά με την «πράσιν επί λύσει», μπορούμε ν’αναφερθούμε στον Egon Weiss, Gr. Privatrecht, σελ. 340-341 και σημείωση 313• Fritz Pringsheim, The Greek Law of Sale, σελ. 105, 107, σημ. 2, 117 και σελ. 457, 461, σημείωση 1 ΄ L. Beauchet, Histoire du droit privé III, σελ. 176 επ.
10 Michel, Recueil d'inscriptions grecques,, αρ. 1369, 1371, 1372, 1374 και 1375• Inscr. jur. gr.Ι, σελ. 112, αρ. 25 επ.
11 Σχετικά με τους μάρτυρες, βλ. Ch. Lecrivain, D.A., s. v. Testimonium, σελ. 151.
12 Το όνομα Αισχύλος είναι γνωστό στην Αμφίπολη: βλέπε Παπασταύρου, ό.π. σελ. 59, σημείωση 4 (δείτε στο κείμενό μας αυτό, αρ. 2).
13 Για το μακεδονικό ημερολόγιο, βλέπε Bischoff, RE, s. v. Kalender, col. 1595 ΄ Ι. Καλλέρης, «οι αρχαίοι Μακεδόνες», σελ. 158.
14 Sylloge, σελ. 832. Βλέπε και το προηγούμενο κείμενο.
15 Βιβλιογραφία, για τη σύμβαση αυτή: βλ. Δ. Λαζαρίδης, τοπ. cit., σελ. 161, σημείωση 1.
16 O. Hoffmann, Die Makedonen..., σσ. 143, 183, 197; I. Russu, Macedonica (Eph. Dacor. VII, 1938), σχέδιο 192; Berve, Bas Alexanderreich, σελ. 204-205.
17 O. Hoffmann, ό.π., σελ. 195, 205; I. Russu, ό.π., σελ. 185, 192; Bechtel, HP ΄ Dunan - Pouilloux, Recherches sur... Thasos II, Prosopographie (αρ. 334, 29, και IG XII συμπλήρωμα. 470, 1).
18 Βλέπε HP O. Hoffmann, ό.π., σελ. 138, 193, 200; I. Rupssu, ό.π., σελ. 170.
19 Βλέπε συγκρίσιμες εκφράσεις, στις πράξεις πώλησης της Τήνου, Inscr.jur. gr. Ι, αρ. 40: και τα ύδατα τα προσόντα ΄ σελ. 72 αρ. 19: ...και το οικόπεδον άπαν το προς τει οικία.
20 Ο. Hoffmann, ό.π., σελ. 149, 164; I. Russu, ό.π., σελ. 200; Ι. Καλλέρης, ό.π., σελ. 291, σημ. 6. Το όνομα «Λεωνίδης» είναι γνωστό στην ίδια την Αμφίπολη: βλ. Παπασταύρου, ό.π., σελ. 92, αρ. 52. Το όνομα «'Αντίγονος είναι γνωστό από τον O. Hoffmann, όπ. παρ., σελ. 193, και Berve, ό.π., σελ. 42. Το όνομα «Νίκανδρος» είναι επίσης γνωστό: Βλέπε O. Hoffmann, ό.π., σελ. 144, 176 και I. Russu, όπ., σελ. 204.
21 Δ. Ι. Λαζαρίδης, loc. cit., σελ. 159 και σελ. 164, σημείωση 3.
22 Για τους εγγυητές, βλέπε RE, λέξη Βεβαίωσις, στήλ. 178-179 (Thalheim).
23 Βλέπε Ι. Russu, ό.π., σελ. 182, και τα συγγενικά (παρεμφερή) ονόματα Δάδων Δάδας, Δάος στον Ο. Hoffmann, ό.π. σελ. 146 και 243. Το όνομα Δάδας είναι γνωστό στη Θάσο, από σφραγίδες των αμφορέων της: βλέπε Dunant-Pouilloux, ό.π., Prosopographie.
24 Bon-Grace, Les timbres amphoriques de Thasos. Dunant-Pouilloux, ό.π.,Prosopographie.
25 Ι. Καλλέρης, ό.π., σελ. 197 και σημείωση 5.
26 Berve, ό.π., σελ. 274, και Dunant-Pouilloux, ό.π., Prosopographie.
27 Βλέπε HP; Berve, ό.π., σελ. 89; Dunant-Pouilloux, ό.π., Prosopographie (αρ. 362)
28 (6) HP. Dunant-Pouilloux, ό.π., Prosopographie.
29 Βλέπε HP ΄ γνωρίζουμε, επίσης και τη μορφή Μελάντας.
30 Papastavru, ό.π., σελ. 97, σημ. 57. Βλέπε επίσης O. Hoffmann, ό.π., σελ. 193-194 I. Russu, ό.π., σελ. 176 ΄Berve, ό.π., σελ. 87 ΄Καλλέρης, ό.π.., σελ. 291-292, σημ. 9.
31 Για τους πόρους της πόλης και της επικράτειάς της και για την οικονομική σημασία της περιοχής, βλέπε Ηροδότου Ζ', 115, Θουκυδίδη Δ', 108, 1 και Στράβωνος Ζ', 329.
32 Sylloge, 990.
33 Liddell-Scott-Jones βλ. λέξη.
34 Βλέπε Kirchhoff, Hermes II (1867), σελ. 171, ή Michel, Recueil, 1386.
35 Sylloge 268.
36 Sylloge 268 (περί το 331-328 π.Χ.).
37 Δ. Ι. Λαζαρίδης, oπ. παρ., σελ. 160. Για το όνομα αυτό, βλ. ό.π., σελ. 166, σημείωση 3.
38 Για τον επώνυμο άρχοντα, βλ. A. Kirchhoff, ό.π., σελ. 172; Inscr.jur. gr. ΄ , σελ. 105 ΄ Δήμιτσας, Ή Μακεδονία, σελ. 700; Παπασταύρου, ό.π., σελ. 49. Στα Άβδηρα, επώνυμος άρχων ήταν ο ιερέας του Απόλλωνα. Βλέπε ειδικότερα F. Munzer-M. Strack, Die ant. Munzen von Thrakien.
39 Δ. Ι. Λαζαρίδης, όπ. παρ., σελ. 160.
40 Βλ. βιβλιογραφία του Δ. Ι. Λαζαρίδη, όπ. παρ., σελ. 161, σημ. 1. Το δεύτερο συμβόλαιο, που αναδημοσιεύτηκε εκεί από τον Perdrizet, BCΗ 1922, σελ. 39, μάλλον προέρχεται από την Αμφίπολη.
41 Στον μέχρι τώρα γνωστό κατάλογο των επιστατών της Αμφίπολης, πρέπει να προσθέσουμε το όνομα της επιστάτου Ξενίας Όργέως και στον κατάλογο των ιερέων το όνομα Λυσίμαχος, ο οποίος είχε αυτό το αξίωμα επί της βασιλείας του Αντιγόνου, πράγμα που γνωρίζουμε από επιγραφή της (νήσου) Κω. Βλέπε J. και L. Robert. BEG 66 (1953), Bulletine. αρ. 152, σελ. 158. Για τους επιστάτες, αναφερόμαστε στον Παπασταύρου, ό.π., σελ. 49.