ΜΙΑ ΣΠΟΥΔΑΙΑ, ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ, ΟΙΚΙΣΤΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΑΣΗ (ΚΑΣΑΜΠΑ), ΚΟΝΤΑ ΣΤΗΝ ΑΠΟΛΛΩΝΙΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΒΟΛΒΗΣ, ΤΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

 Τον Ιανουάριο του 1994, έλαβε χώρα, στο Ρέθυμνο της Κρήτης, ένα διεθνές συνέδριο, με τίτλο «The Via Egnatia under Ottoman rule. 1380-1699». Ανάμεσα στις ανακοινώσεις του Συνεδρίου ήταν και μια εξαιρετική ανακοίνωση του Machiel Kiel, με τίτλο «Ottoman building activity along the via Egnatia. The cases of Pazaergah, Kavala and Ferecik», από την οποία σας μεταφέρω το τμήμα της, που αφορά την Παζαρούδα, μεταφρασμένο από μένα, από το κείμενο της ανακοίνωσης, που καταχωρήθηκε στα εκδοθέντα Πρακτικά του Συνεδρίου, στην αγγλική γλώσσα.

 Όσο για τις φωτογραφίες, τις οφείλω στον αγαπητό, διαδικτυακό φίλο κ. Στέφανο Πασβάντη, ο οποίος μ’ ευχαρίστηση μου τις έστειλε, μόλις του της ζήτησα!

 Τέλος, για τους αλλοδαπούς φίλους, παραθέτω τις σελίδες της ανακοίνωσης, σε εικόνες .jpg, φωτογραφημένες από το βιβλίο των Πρακτικών του Συνεδρίου.

 

Pazargah-i Cedid, Παζαρούδα – Απολλωνία.

 Έξω από το σημερινό χωριό Απολλωνία, που στο παρελθόν ονομαζόταν Παζαρούδα, από τους ντόπιους Έλληνες και Παζαργά από τους Τούρκους, σώζονται ακόμη τα ερείπια ενός οθωμανικού χαμάμ του 16ου αιώνα, ενός τζαμιού και ενός χανιού. Κάποτε ήταν το κέντρο ενός νέου, οθωμανικού κασαμπά, κατά μήκος της Εγνατίας Οδού. Μετά τα γεγονότα των αρχών του αιώνα μας, οι Τούρκοι έφυγαν, ενώ οι ντόπιοι Έλληνες συνέχισαν να ζουν, εκεί που ζούσαν πριν, αφήνοντας τον οθωμανικό οικισμό να εξαφανιστεί. Το χαμάμ περιέγραψε πρόσφατα, αναλυτικά, η Ευαγγελία Χατζητρύφωνος. Το τζαμί και το χάνι, και τα δύο ερειπωμένα, περιμένουν ακόμη να μελετηθούν και κυρίως ν’ ανασκαφούν και να ενισχυθούν. Η Χατζητρύφωνος προσπάθησε ν’ ανακαλύψει την χρονολογία κατασκευής, συγκρίνοντας το χαμάμ της Απολλωνίας με κάποιες κάπλικες, (ιαματικά λουτρά) του 15ου αιώνα, στην Προύσα, αλλά δεν απέκλεισε μια χρονολόγηση στις αρχές του 16ου αιώνα. Στην πραγματικότητα, το σχέδιο που χρησιμοποιήθηκε για το θερμό δωμάτιο της Απολλωνίας ανήκει οπωσδήποτε στο τρίτο τέταρτο του 16ου αιώνα και πρέπει να συγκριθεί με το χαμάμ του Feridun Ahmed Pasha στο Διδυμότειχο, που χρονολογείται, από την επιγραφή του, στο 1571/72 και το χαμάμ του Sokollu Mehmed Pasha στο Luleburgaz, στην Τουρκική Θράκη, που χρονολογείται, από την επιγραφή του, στο 1569/70. Τα τρία αυτά λουτρά είναι σχεδόν πανομοιότυπα. (1)

 Η πρώτη, γραπτή πηγή, που αναφέρει τα κτίρια στο Pazargah, είναι ένα αντίγραφο του Vakfiye του Μεγάλου Βεζίρη Mehmed Sokollu, από τη δεκαετία του 1570, που διατηρείται ως All Emiri Tarih Yazmalari no 933, στο Istanbul Millet Kutuphane. Αυτό απαριθμεί όλα τα πολυάριθμα ιδρύματα (κατασκευές) αυτού του μεγάλου πολιτικού, από τη Συρία μέχρι την Ουγγαρία. Εδώ διαβάζουμε: «Και στην ζωοδότρα (χαρμόσυνη) τοποθεσία, γνωστή ως Kaya Pinar, η οποία διοικητικά ανήκει στην πόλη Σιδερόκαψα, που βρίσκεται κοντά στην Θεσσαλονίκη της Ρούμελης (έτσι λεγόταν όλη η Ελλάδα), κατασκεύασε (έφτιαξε) ένα τζαμί και κοντά στο προαναφερθέν τζαμί, ένα σχολείο («muallimhane»). Η πηγή, στην οποία καταγράφεται αυτό, έγινε διαθέσιμη από τον Tayyib Gokbilgin το 1952.(2) Η δεύτερη, οθωμανική πηγή, που αναφέρει τον νέο οικισμό, είναι ο Katip Celebi, γνωστός ως Hadschi Chalfa, ο οποίος, στο έργο του Rumeli und Bosna, που δημοσιεύτηκε το 1812, από τον Joseph von Hammer, γράφει: Basargah-i Dschedid, (δηλαδή: Η Νέα Αγορά), που ανήκει στην Επαρχία Σιδεροκάστρου, (εδώ υπάρχει σύγχυση: Πρόκειται για τη Σιδερόκαψα Χαλκιδικής), είναι ένα μεγάλο χωριό, πάνω στον δρόμο. Έχει ένα τζαμί και μια εβδομαδιαία αγορά και απέχει μόλις μια μέρα από τη Σιδερόκαψα». (3) Ο Katip Celebi, ο οποίος έγραψε τη δεκαετία του 1640, πήρε τις περισσότερες, γεωγραφικές πληροφορίες του για τη Ρούμελη, από τον γεωγράφο, μεταγλωττιστή και περιηγητή Mehmed-i Asik, από την Τραπεζούντα, ο οποίος, το 1590/92, ταξίδευε στα Βαλκάνια και εργάστηκε, για κάποιο διάστημα, στο γραφείο Βακουφίων της διοίκησης Θεσσαλονίκης. Το σημείωμά του, στο Rumeli und Bosna, αντικατοπτρίζει, ως εκ τούτου, την κατάσταση, στη δεκαετία του 1590.

 Δεν είναι δυνατόν να παρακολουθήσουμε την ανάπτυξη της νέας πόλης, με την βοήθεια των Οθωμανικών tahrir defters. Αυτά τα τελευταία, που περιέχουν (αναφέρονται) τις περιοχές της Θεσσαλονίκης, της Σιδερόκαψας, των Σερρών, της Δράμας και της Καβάλας, χρονολογούνται στο έτος 1569, προτού, δηλαδή, ιδρυθεί η νέα πόλη. Πρέπει, λοιπόν, να καταφύγουμε σε ταξιδιωτικές αφηγήσεις. Ο πρώτος, δυτικός ταξιδευτής, που ανέφερε τον τόπο αυτόν, είναι, προφανώς, ο Lorenzo Bernardo, ο οποίος επισκέφτηκε το "Genibazar" τον Ιούνιο του 1591, δηλαδή την ίδια περίπου εποχή, που ο Mehmed-i Acik βρισκόταν στην περιοχή. Διαβάζουμε (4):

 «Πρώτη Ιουνίου 1591, Σάββατο, το πρωί φύγαμε από τον Λαγκαδά και φτάσαμε, γύρω στο μεσημέρι, στο Γενί-παζάρ. Περάσαμε κατά μήκος των οχθών δύο λιμνών, η μία εκ των οποίων απείχε περίπου δύο μίλια από την άλλη. Εκείνη στα δεξιά είναι (η λίμνη) του Λαγκαδά, η άλλη στ’ αριστερά είναι (η λίμνη) του Γενί-παζάρ. Στο Genibazar είδαμε ένα μέρος, που έμοιαζε με παλάτι (serraglio), είχε περιφέρεια περίπου ενάμιση μιλίου και το είχε ανεγείρει ο Mεχμέτ πασά, Μέγας Βεζίρης, που δολοφονήθηκε, στην κυβέρνηση στην οποία συμμετείχε, το έτος 1579. Το κατασκεύασε για την ανάπαυση της ψυχής του. Φιλοξενεί ιππείς και έχει ένα τζαμί, λουτρό και πολλά καταστήματα, στα οποία πωλούνται εμπορεύματα για όσους έρχονται στο παζάρι, το οποίο γίνεται κάθε Παρασκευή».

 Τις πιο λεπτομερείς πληροφορίες, για το Pazargah-i Cedid, ωστόσο, δίνει ο Evliya Celebi, ο οποίος επισκέφτηκε τον τόπο (αυτό), το καλοκαίρι του 1667: (5)

«Εγκώμιο του οχυρωμένου οικισμού (kasaba) του Yeni Bazar.

Πρόκειται για έναν πλούσιο, γοητευτικό και καλοχτισμένο οικισμό, χτισμένο σε επίπεδα και εύφορα λιβάδια και παρτέρια με τουλίπες, κοντά στα βουνά και τις όχθες της λίμνης Besik (Βόλβης). Παλαιότερα, όμως, υπήρχε εδώ μόνο μια πολύ μικρή εγκατάσταση. Το έτος..., επί Σουλτάνου Σελίμ Β' (=1566-1574), ο Μέγας Βεζίρης Σοκολλού Μεχμέτ Πασάς, ξόδεψε ένα μεγάλο, χρηματικό ποσό κι έδωσε ζωή (αναζωογόνησε) αυτόν τον οδικό σταθμό (ribat), κατασκευάζοντας ένα φωτεινό και μεγαλόπρεπο τζαμί, έναν οίκο διδασκαλίας κι ένα σχολείο, για τα παιδιά που μαθαίνουν τα πρώτα γράμματα, έναν τεκέ για τους δερβίσηδες, εκείνους, δηλαδή, που πιστεύουν στη μοναδικότητα του Θεού, ένα λουτρό - ανάπαυση της ψυχής, εμπορικούς δρόμους (esvak), για τα μέλη των συντεχνιών και των τεχνιτών κι ένα χάνι, για τους εμπόρους κι ένα ιμαρέτ (πτωχοκομείο), που παρείχε φαγητό, ένα χώρο δεξιώσεων, για τους ταξιδιώτες που πηγαινοέρχονται. Τώρα, έχει μετατραπεί σε μια μεγάλη πόλη, η οποία, επειδή ο πληθυσμός της είναι απαλλαγμένος από κάθε έκτακτη φορολογία, γίνεται καθημερινά και πιο ακμαία.

Αυτή (η πόλη) βρίσκεται στο Nahiye της Σιδερόκαψας, (η οποία απέχει) μιας μέρας ταξίδι απ’ αυτό, πάνω στη μεγάλη λεωφόρο, (που οδηγεί) από την Θεσσαλονίκη στην Κωνσταντινούπολη κι έχει ένα Naib (ναϊπη, ερμηνευτή) του Ιερού Νόμου, ένα Δικαστή, έναν διαχειριστή Βακουφίων, έναν διοικητή (αρχηγό) των Γενιτσάρων, έναν διοικητή των τοπικών σωμάτων του ιππικού, (kethuda yeri), καθώς και προύχοντες και ευγενείς. Δεν είχα δει παλιότερα αυτή την Κοινότητα, αλλά τώρα, κατά την παρουσία μου εδώ, έκανα την προσευχή μου, της Παρασκευής, στο Τζαμί του Sokollu Mehmed Pasha, το οποίο είναι πραγματικά ένα ολόφωτο τζαμί, γεμάτο με το φως του Αλή. Όλα τα κτίρια αυτού του καθιδρύματος είναι εξ ολοκλήρου καλυμμένα με μολύβι. Κι όταν έκανα την προσευχή μου εκεί, την Παρασκευή, μαζεύτηκαν 5.000 με 10.000 άνθρωποι, εδώ σ’ αυτήν την μικρή πόλη, όπου υπάρχει μια αγορά... Είναι πραγματικά μια γοητευτική Κοινότητα».

 Ο Evliya φαίνεται να έχει δει την Pazargah/Apollonia, στo αποκορύφωμα της ευημερίας της. Πιθανότατα ο Σοκολού Μεχμέτ Πασάς είχε αποκτήσει (διέθετε) ένα χωριό (mezraa) στη Σιδεροκάψα ή κάποιον οικισμό με λίγα σπίτια, που ονομαζόταν Kaya Pinar στα τουρκικά, επειδή τον 16ο αιώνα, σ’ αυτό το μέρος της Μακεδονίας κατοικούσαν πάρα πολλοί, Τούρκοι άποικοι, οι οποίοι έφεραν μαζί τους τα δικά τους τοπωνυμία. Τα ταχρίρ του 1521 και του 1568/69 θα μας έδιναν περισσότερες λεπτομέρειες, για το μέγεθος της προηγούμενης, οικιστικής εγκατάστασης. Λόγω του γεγονότος ότι ο Sokollu Mehmed προσέλκυσε αποίκους, παρέχοντάς τους ελευθερία από τον επαχθή φόρο αβαρίζ, δεν είναι δυνατό να παρακολουθήσουμε τη δημογραφική εξέλιξη της νέας αυτής Κοινότητας (Δήμου), με τη βοήθεια των mufassal avariz defters. Καθώς, αργότερα, Χριστιανοί εγκαταστάθηκαν, επίσης, στο νέο Δήμο, θα μπορούσε, επίσης, να βρεθεί αυτό (ενν. το Χριστιανικό) κομμάτι του πληθυσμού, στα αρχεία Cizye της περιοχής της Θεσσαλονίκης. Και οι δύο ομάδες μπορούν (επίσης) να βρεθούν, στους διάσπαρτους λογαριασμούς εσόδων του Vakf (αυτού του ιδρύματος). Για τον 19ο αιώνα, τα Nufus-Defters (βιβλία πληθησμού), για τον χριστιανικό, καθώς και για τον μουσουλμανικό πληθυσμό, έγιναν πρόσφατα προσβάσιμα, στα Οθωμανικά Αρχεία της Κωνσταντινούπολης. Έτσι, η επέκταση της νέας πόλης, (που αποτελούσε) τμήμα μιας σκόπιμης, πολιτικής αστικοποίησης, της Οθωμανικής, κεντρικής κυβέρνησης, θα μπορούσε να μελετηθεί, με περισσότερες λεπτομέρειες.

Κατά την διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, η περιοχή του Pazargah υπέστη τρομερές απώλειες πληθυσμού, Χριστιανών και Μουσουλμάνων. 8 Στα τέλη του 19ου αιώνα, ο τόπος φαίνεται να έχει ανακάμψει, λίγο-πολύ, έχοντας, σύμφωνα με τις στατιστικές έρευνες του Vasil Kancev, που είναι γνωστό ότι είναι οι πιο αξιόπιστες, απ’ όλες τις διαθέσιμες πληροφορίες, 280 Τούρκους κατοίκους και 200​​Έλληνες. 9 Στα τέλη του 16ου αιώνα, η Παζαργκά (Παζαρούδα) εξακολουθούσε να ονομάζεται «μεγάλο χωριό», εβδομήντα χρόνια αργότερα ο Εβλιγιά το αποκαλεί κασαμπά (οχυρωμένη πόλη) και μάλιστα, πόλη sehir. Περαιτέρω ανασκαφή στο σημείο, μπορεί ν’ αποδείξει την ύπαρξη του εμπορικού δρόμου, του σχολείου, του τεκέ και του ιμαρέτ, που αναφέρει ο Evliya Celebi, αλλά ayt;a δεν υπάρχουν στο (ημιτελώς δημοσιευμένο) Vakfiye. Το χάνι και το λουτρό παραλείπονται, επίσης, στο Vakfiye, ή τουλάχιστον στο τμήμα του, που είναι προσβάσιμο σ’ εμάς. Ωστόσο, τα ερείπιά τους στέκονται ακόμα όρθια. Μαζί με το Οθωμανικό, αρχειακό υλικό, που αναφέρθηκε και τις αναφορές και τις οδηγίες στη συλλογή Muhimme της Κρατικής αλληλογραφίας με τις επαρχίες, θα μπορούσε κανείς να βρει το υλικό, για μια ενδιαφέρουσα μονογραφία.

 ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

(1) ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΧΑΤΖΗΤΡΥΦΩΝΟΣ, Οθωμανικό λουτρό στην Απολλωνία της Βόλβης, Μακεδονικά, 26 (1987/88) 139-168 (με αγγλική περίληψη). Για το ελάχιστα γνωστό λουτρό στο Διδυμότειχο, βλ. M. Kiel, Two little known Monuments of Early and Classical Ottoman Architecture in Greek Thrace BS, 22, 1 (1981) 127-146 (και στο Variorum 1990).

(2) GOKBILGIN, Edirne, σελ. 511.

(3) Rumeli und Bosna geographisch beschrieben von Mustafa ben Abdalla Hadschi Chalfa, (Βιέννη 1812) σελ. 83.

(4) Viaggio a Constantinopoli di sier Lorenzo Bernardo per l’ arresto del Bailo sier Girolamo Lipponano Cav, (Βενετία [R.] 1987) σελ. 34.

(5) Seyahatname, τ. VIII, (Κωνσταντινούπολη 1928), σελ. 99-100. Η σύγκριση μεταξύ των δεδομένων του Mehmed-i Asik και του Hadschi Chalfa/Katip Celebi έγινε από τον Richard Kreutel, ο οποίος μπόρεσε να δείξει τη στενή αλληλεξάρτηση των δύο έργων. Ο θάνατος τον εμπόδισε να δημοσιεύσει τα αποτελέσματα της μελέτης του.