Η ΗΡΑΚΛΕΙΤΣΑ ΤΩΝ ΓΑΝΟΧΩΡΩΝ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΘΡΑΚΗΣ


ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ


Β) Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ

Στην Ηρακλείτσα, από το έτος 1872 έως και το 1883 υπήρχε ένα πολυτάξιο αρρεναγωγείο, τετραετούς φοιτήσεως, που είχε 130 μαθητές κι ένα δάσκαλο, ενώ το 1892 αυτό είχε 110 μαθητές και δύο δασκάλους, το είχε δε ιδρύσει κατά το έτος 1854 ο από την Ηρακλείτσα καταγόμενος, μετέπειτα μητροπολίτης Μαρωνείας Άνθιμος, ενώ υπήρχε σ’ αυτό κι αξιόλογη βιβλιοθήκη, με 170 σημαντικούς τόμους, τους οποίους είχε δωρίσει ο Ηρακλειτσιανός μοχανός Ιλαρίων. Υπήρχε επίσης στην Ηρακλείτσα κι ένα τετρατάξιο παρθεναγωγείο, με 90 μαθήτριες και μία δασκάλα, το οποίο στεγαζόταν σε ωραίο κτίριο, που είχε ανεγερθεί κατά το έτος 1891 με δαπάνες της εδρεύουσας στην Κωνσταντινούπολη φιλεκπαιδευτικής αδελφότητας «Η Ελπίς», η οποία και το συντηρούσε. Οι τελευταίες τάξεις του αρρεναγωγείου ήταν ισότιμες με τα σχολαρχεία.

Το 1902 στην Ηρακλείτσα λειτουργούσαν μία δημοτική σχολή με 125 μαθητές κι ένα δάσκαλο κι ένα παρθεναγωγείο με 90 μαθήτριες με και μία δασκάλα. Ο ετήσιος προϋπολογισμός των σχολείων ανερχόταν σε 1.400 φράγκα.

Το 1905 στην κοινότητα λειτουργούσαν μία δημοτική σχολή με 200 μαθητές και δυο δασκάλους κι ένα παρθεναγωγείο με 70 μαθήτριες και δυο δασκάλες. Η ετήσια δαπάνη για τη λειτουρ­γία των σχολών ανερχόταν στο ποσό των 2.760 φράγκων.

Το αρρεναγωγείο, με το πέρασμα του χρόνου, υπέστη σημα­ντικές ζημιές. Κατά το έτος 1910 οι μαθητές, λόγω της κατά­στασης, παρακολουθούσαν τα μαθήματα θέτοντας σε κίνδυνο τη σω­ματική τους ακεραιότητα. Η ανάγκη συντήρησης του σχολείου ήταν άμεση και την ανέλαβε η Αδελφότητα Ηρακλείτσας «Άγιος Γεώρ­γιος»· Στη συνεδρίαση του διοικητικού συμβουλίου της, που πραγματοποιήθηκε την 11η Φεβρου­αρίου του 1911 για το σκοπό αυτό, υστέρα από πρόταση του προ­έδρου της αδελφότητας, Βαλάση Βαλασάκη, αποφασίσθηκε η έναρξη των εργασιών: «εν πρώτοις την επιδιόρθωσιν της ενταύθα Σχολής των αρρένων καί κατόπιν τον σχηματισμόν αποθεματικού κεφαλαίου πρός αγοράν προσοδοφόρου κτήματος προς συντήρησιν των ενταύθα εκπαιδευτηρίων».
Ίδια περίπου παρέμεινε η εκπαιδευτική κατάσταση στην κοινότητα και την επόμενη διετία. Στο ανακαινισμένο σχολικό κτίριο, που λειτουργούσε ως πεντατάξια σχολή αρρένων, παρακολου­θούσαν τα μαθήματα,, κατά το έτος 1911, 120 μαθητές, στους οποίους δίδασκε ένας δάσκαλος· υπήρχε και η τετρατάξια σχολή θηλέων με 90 μαθήτριες και μία δασκάλα. Ο ετήσιος προϋπολογισμός του αρρεναγωγείου ανερχόταν στο ποσό των 8.720 γροσιών ενώ ο αντίστοιχος του παρθεναγωγείου στο ποσό των 4.360 γροσιών.

Κατά το σεισμό του 1912 και τα δύο κτίρια των εκπαιδευτηρίων κατέρρευσαν. Το επόμενο έτος, 1913, ανοικοδομήθηκαν εκ νέου, στον ίδιο χώρο, με δαπάνες των ομογενών της Κωνσταντινουπόλεως και του εξωτερικού, ξύλινα εκπαιδευτήρια, που κι αυτά μισοκαταστράφηκαν από τα τουρκικά στρατεύματα, κατά την περίοδο του Α’ παγκοσμίου πολέμου και των Βαλκανικών Πολέμων κι έκτοτε δεν υπήρχε πια εκπαίδευση στην Ηρακλείτσα, ελλείψει σχολείων και δασκάλων για να τα επανδρώσουν. Άλλωστε, οι Ηρακλειτσιανοί αναγκάστηκαν να εκτοπιστούν και να ζήσουν μια σειρά πικρά χρόνια στη Λεύκη της περιοχής της Νίκαιας· μόλις, όμως, επέστρεψαν από την τελευταία, φρόντισαν αμέσως, και παρά τα προ­βλήματα επιβίωσης που αντιμετώπιζαν, για τη λειτουργία των σχολείων τους. Έτσι, αμέσως ορίστηκαν εφοροεπίτροποι, οι οποίοι ασχολήθηκαν με τα προβλήματα της παιδείας, όπως ήταν οι Διαμαν­τής Κωνσταντίνου, Αγ. Παρίσης, Θεοδόσιος Κυριάκου, Οδυσσέας Θεοφάνης, Παναγιώτης Ιωάννου και Κωνσταντίνος Παρίτσης. Από Τα πρώτα προβλήματα που έπρεπε ν’ αντιμετωπίσει η εφοροεπιτροπή ήταν η έλλειψη σχολικής στέγης, αφού και το σχολείο είχε υποστεί σημαντικές ζημιές. Τη λύση έδωσε το 1918 ο ηγούμενος του μετοχίου της Μονής Ιβήρων Ηρακλείτσης π. Γεννάδιος, που παραχώρησε το μετόχι για να λειτουργήσει ως σχολή.

Όταν, το 1919 εγκαταστάθηκε στη Θράκη ελληνική Διοίκηση και στην Ηρακλείτσα επέστρεψαν κι όσοι από τους κατοίκους της είχαν φύγει ως πρόσφυγες στην Ελλάδα, επισκευάσθηκε και διαρρυθμίσθηκε προσωρινά το κοινοτικό κατάστημα, που χρησιμοποιήθηκε ως μικτό σχολείο της κοινότητας, στο οποίο, κατά το σχολικό έτος 1919-1920, λειτουργούσε μία τετρατάξια, μικτή, δημοτική σχολή, με 42 μαθητές και 25 μαθήτριες. Ο αριθμός των μαθητών ήταν πλέον μειωμένος, γιατί πολλοί κάτοικοι δεν είχαν επιστρέχει στην Ηρακλείτσα, αλλά είχαν αναζητήσει, με τις οικογένειές τους, καλύτερη τύχη σε άλλα μέρη. Επίσης, σημαντικός αριθμός νέων δεν παρακολουθούσε τα μαθήματα, ασχολούμενος με τις εργασίες των γονέων. Σε διάστημα δύο ετών τα πράγματα βελτιώ­θηκαν, αφού οι κάτοικοι κατόρθωσαν να οργανώσουν τη ζωή τους και να καλύψουν πολλά οικονομικά τους προβλήματα. Έτσι, κατά το 1922 η εκπαίδευση παρουσιάζεται βελτιωμένη. Υπήρχε μία τριτάξια, μικτή, δημοτική σχολή, με 96 μαθητές και 84 μαθήτριες (συνολικά 180 μαθητές) στους οποίους δίδασκαν ένας δάσκαλος και δύο δασκάλες. Η κατάσταση αυτή διατηρήθηκε έως την ανταλ­λαγή των πληθυσμών (1923).

Στα σχολεία της κοινότητας δίδαξαν κατά καιρούς γνωστοί δάσκαλοι, όπως ήταν οι: Οδυσσέας Ορφανίδης (1890), Αριστείδης Γεωργίου (1890), Ευρυδίκη Ορφανίδου (1890), Νικόλαος Παναγιωτόπουλος (1922), Ευφροσύνη Παναγιωτοπούλου (1922) και Μάλαμα Λαμύρου (1922).

Γ) ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Από εκκλησιαστική άποψη, σαν ενορία της Μητροπόλεως Μυριοφύτου και Περιστάσεως, η Ηρακλείτσα είχε αρκετούς ναούς, παρεκκλήσια κι αγιάσματα. Ο ενοριακός ναός της τιμούνταν στη μνήμη του Αγίου Γεωργίου του Τροπαιοφόρου, για τον οποίο ο Ευστράτιος Δράκος, στο προαναφερθέν σύγγραμμά του, το εκδοθέν κατά το έτος 1892, μας λέγει ότι ο ναός του είχε τη βυζαντινή εικόνα των Σαράντα Μαρτύρων, πάνω στην οποία ήταν γραμμένο ότι αυτή, κατά το έτος 1140, ανήκε σε κάποιον Μελχισεδέκ, καθώς και μια παλαιότατη εικόνα του Αγίου Δημητρίου, η οποία στα περιθώριά της, δηλαδή περιμετρικά, είχε εικόνες από τη ζωή των προφητών. Επίσης, στο ναό αυτόν φυλάσσονταν μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα αξιόλογα, εκκλησιαστικά χειρόγραφα.

Το Ιβηρητικό μετόχι της Παναγίας, σύμφωνα με την παράδοση, λειτούργησε κι αυτό ως ενοριακός ναός, προτού τη θέση του καταλάβει αυτός του Αγίου Γεωργίου. Από επιστολή του 1784 του μητροπολίτου Ηράκλειας Μεθοδίου προς τη μονή της Παναγίας της Ηρακλείτσας πληροφορούμαστε ότι ιδρυτής της μονής ήταν ο ιερομόναχος Ησαΐας. Αυτός φαίνεται μεταξύ των υπογραφών προηγουμένων Ιβηριτών Ιωάσαφ και Μητροφάνη ως «κτήτορας της αγίας αυτής μονής». Η μονή της Παναγίας προσαρτήθηκε στη μονή των Ιβήρων μεταξύ των ετών 1770-1780. Αμέσως μετά ακολούθησαν έριδες μεταξύ των μοναχών του μετοχίου. Τα προβλήματα σταμάτησαν το 1784, μετά από συμφωνία της μονής Ιβήρων, των μοναχών του μετοχίου, καθώς και των προκρίτων της Ηρακλείτσας. Συντάχθηκε, μάλιστα, συμφωνητικό μεταξύ των ενδιαφερομένων μελών, το οποίο επικυρώθηκε από τους μητροπολίτες Ηράκλειας Μεθόδιο, Γάνου και Χώρας Κύριλλο και τους επισκόπους Καλλιουπόλεως και Μαδύτου Γρηγόριο και Μυριοφύτου και Περιστάσεως Καλ­λίνικο. Από δυο πατριαρχικές επιστολές, τέλος, με ημερομηνίες 17 Ιουλίου του 1909 και 22 Ιανουαρίου του 1919, γνωρίζουμε ότι στη Ι. Μονή καθήκοντα προ­ηγουμένου εκτελούσαν το 1909 ο Γρηγόριος και από το 1916 έως το 1919 ο Γεννάδιος.

Στα τέλη του 19ου αιώνα στο Ιβηρητικό μετόχι, όπως πάντοτε ο Ευστράτιος Δράκος μας ενημερώνει, υπήρχε περικαλλής ναός, ανατεθειμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου, ο οποίος λειτουργούσε ως ασκληπιείο, αφού σ’ αυτόν έφερναν, απ’ όλες τις γύρω κωμοπόλεις και χωριά, τους κάθε είδους ασθενείς και δαιμονισμένους, για να θεραπευτούν.

Στην Ηρακλείτσα υπήρχε, επίσης, ναός της αγίας Παρασκευής, που ήταν κτισμένος σε βάθος πολλών μέτρων, κατά μια παράδοση υπήρχε και ναός των αρχιστρατήγων Μιχαήλ και Γαβριήλ, καθώς επίσης, έξω από την κωμόπολη βρισκόταν η δίδυμη μονή των αγίων Χαραλάμπους και Γεωργίου, (όπου, στην ίδια οικοδομή, στεγάζονταν οι δυο ανωτέρω ναοί, χωρισμένοι με τοίχο), στους οποίους φυλασσόταν, πριν το 1912, τεμάχιο της κάρας του Αγίου Χαραλάμπους, το οποίο βρίσκεται ήδη στη Νέα Ηρακλείτσα. Στην πιο πάνω Μονή, εκτός από το δίδυμο ναό υπήρχαν γύρω κι άλλες οικοδομές, όπως κελιά, αποθήκες, μαγειρεία κλπ., καθώς και πιθάρια μεγάλων διαστάσεων, που όλα καταστράφηκαν κατά τον μεγάλο σεισμό που κατέστρεψε τα Γανόχωρα την 3η πρωϊνή ώρα της 27ης Ιουλίου του έτους 1912. Όσον αφορά, μάλιστα, αυτή πάντοτε τη μονή του Αγίου Γεωργίου, πληροφορούμαστε από τον Μανουήλ Γεδεών, που εξέδωσε το έτος 1913 το σύγγραμμά του με τίτλο «Μνήμη Γανοχώρων», ότι το έτος 1422, σύμφωνα με την παράδοση που υπήρχε στην περιοχή της Ηρακλείτσας, μετά την καταστροφή των Μονών της Θεοτόκου Κρυονερίτου και της Παχνιώτισσας, στο Εξαμίλιο, (θρακική κώμη κοντά στην Κωνσταντινούπολη), οι μοναχοί των δυο μονών βρήκαν καταφύγιο στη Μονή αυτή, στην οποία μετέφεραν και την περιουσία των καταληφθεισών Μονών τους. Μάλιστα, απόδειξη ότι αυτή η παράδοση είχε ιστορική βάση, αποτελεί το γεγονός ότι οι Ηρακλειτσιανοί τιμούσαν με μεγάλη ευλάβεια ένα μικρό αγίασμα με το όνομα «Παχνιώτισσα», ευρισκόμενο κάτω από το χωριό Καλαμίτσι, πολύ κοντά στην Ηρακλείτσα.

Αγιάσματα και προσκυνήματα στην Ηρακλείτσα υπήρχαν πολλά, όπως της Ζωοδόχου Πηγής, των Αγίων Αναργύρων, του Αγίου Δημητρίου, του Προφήτη Ηλία, εκείνο όμως που ήταν φημισμένο μέχρι και την Κωνσταντινούπολη ήταν των αγίων επτά παίδων Μακκαβαίων κα της μητέρας τους, της Αγίας Σολομονής, που το αποκαλούσαν, χάριν συντομίας, «της Αγίας Μονής» και του οποίου το αγίασμα είχε την ιδιότητα να χαρίζει τέκνα στα άτεκνα ζευγάρια, τα οποία έρχονταν από όλη τη Θράκη και την Κωνσταντινούπολη, με μεγάλη ευλάβεια, να το πιουν.

Ειδικά όσον αφορά τη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας, που σεμνύνει σήμερα τον ενοριακό, Ιερό Ναό της Νέας Ηρακλείτσας, αυτή το 1922 μεταφέρθηκε από Ιβηρίτες μοναχούς, από το ναό της στην Ηρακλείτσα στην Ιερά Μονή Ιβήρων του Αγίου Όρους, απ’ όπου, το έτος 1932, την παρέλαβε επιτροπή Ηρακλειτσιανών, αποτελούμενη από τους 1. Λεόντιο Πρασάκη, πρόεδρο της κοινότητας, 2. Κυριάκο Κυριακίδη, γραμματέα τότε της κοινότητας, 3. Αλέξανδρο Σιρόπουλο, εκκλησιαστικό επίτροπο και 4. Παναγιώτη Σάσσο, ιεροψάλτη, η οποία με πλοίο την μετέφερε στη Νέα Ηρακλείτσα. Προς τιμή της εικόνας αυτής γιορτάζει και πανηγυρίζει ο ναός της Νέας Ηρακλείτσας την 23η Αυγούστου, γιατί την ίδια ημερομηνία γιόρταζε και πανηγύριζε κι ο ναός της Θεοτόκου στην παλιά Ηρακλείτσα, όπου τελούνταν και τριήμερη πανήγυρη.

Ακολουθεί μια σύντομη κι ενδεικτική αναφορά στους εκκλησιαστικούς άνδρες που γεννήθηκαν στην Ηρακλείτσα. Από εδώ καταγόταν ο μητροπολίτης Μαρωνείας Άνθιμος κι ο μητροπολίτης Πελαγονίας Παρθένιος, οι ηγούμενοι του μετοχίου της Μονής Ιβήρων Ησαϊας, Αγαθάγγελος, Αθανάσιος, Ιλαρίων, Ιωαννίκιος, Νεόφυτος, (ο κατόπιν μητροπολίτης Νευροκοπίου), Πορφύριος, Δαυίδ, Γεννάδιος, Γεράσιμος Κακαβέλας, Ευφρώνιος και άλλοι, ενώ Ιβηρίτες μοναχοί υπήρξαν ο Ιλαρίων, ο Κύριλλος, ο Συνέσιος, ο Δομέτιος, ο Ιωσήφ, ο Νικηφόρος, ο αρχιμανδρίτης Αμβρόσιος και άλλοι.
Ηρακλειτσιανοί κληρικοί και μάλιστα εφημέριοι του Ναού Αγίου Γεωργίου Ηρακλείτσας ήταν ο παπα Ιωακείμ, ο παπα Σωτήριος, ο Κωνσταντίνος Πάκκος, ο οποίος έφερε τον εκκλησιαστικό τίτλο «Οικονόμος», ήταν γνώστης της βυζαντινής μουσικής, για πολλά χρόνια υπήρξε αρχιερατικός επίτροπος στη Μητρόπολη Μυριοφύτου και Περιστάσεως και από το 1924-1927 διετέλεσε εφημέριος του Ναού Αγιου Γεωργίου Νέας Ηρακλείτσας, ο αρχιμανδρίτης Άνθιμος Πατάκιας, ο οποίος διετέλεσε κι εφημέριος σε κάποια ενορία στην Κωνσταντινούπολη κι ήταν κι αυτός άριστος γνώστης της βυζαντινής μουσικής, ο Νεόφυτος Λεβεντόπουλος, ιεροδιδάσκαλος και φορέας του εκκλησιαστικού τίτλου του «σακκελαρίου», ο παπα – Διομήδης, ο ιερομόναχος Γεννάδιος Καραγρηγόρης, γνώστης της βυζαντινής Μουσικής, ο ιερομόναχος Μελχισεδέκ, ο αρχιμανδρίτης Αρτέμιος Ρεμπάκης και πολλοί άλλοι.

 
Δ) Η «ΑΔΕΛΦΟΤΗΣ ΗΡΑΚΛΕΙΤΣΗΣ ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ»

Ιδρύθηκε μάλλον το έτος 1909, γιατί στη συνεδρίαση της 18ης Δεκεμβρίου του 1909 ανακοινώθηκε στα μέλη της η αναγνώριση του ομώνυμου σωματείου από την τουρκική κυβέρνηση. Υπήρχε όμως, παλιό σωματείο, το οποίο διαλύθηκε και του οποίου το νέο ανελάμβανε να τακτοποιήσει τα έξοδα. Αυτό προκύπτει από τα πρακτικά της ίδιας εκείνης, πρώτης συνεδρίασης, στην οποία, μετά από πρόταση του προέδρου της αδελφότητας, εκλέχθηκαν ως αντιπρόσωποι οι Κωνσταντίνος Ανδρέου, Φώτιος Καζεπίδης, Γεώργιος Χρυσοκέφαλος και Κωνσταντίνος Δαμιανού.
Ο σκοπός της αδελφότητας ήταν κοινω­φελής. Τα χρήματα που συγκεντρώνονταν εξυπηρετούσαν διάφορες ανάγκες της κοινότητας. Βασικός σκοπός της αδελφότητας ήταν η αύξηση των πόρων της με την αγορά προσοδοφόρων κτημάτων. Τα χρήματα που θα συγκεντρώνονταν από την εκμετάλλευσή τους θα χρησιμοποιούνταν για τη συντήρηση των εκπαιδευτηρίων της κοι­νότητας.
Η θητεία του προέδρου και των μελών της αδελφότητας διαρ­κούσε ένα χρόνο. Μετά τη λήξη της θητείας τους, τα μέλη συνέρχονταν σε γενική συνεδρίαση, κατά την οποία εκλεγόταν η νέα διοίκηση. Το προεδρείο αποτελούνταν από τον πρόεδρο, τον αντι­πρόεδρο, ένα γραμματέα, ένα ταμία, δυο εισπράκτορες και τέσσερεις συμβούλους.
Η αδελφότητα έστελνε στα μέλη, τους φίλους και τους συνδρομητές της διπλώματα και τον κανονισμό της αδελφότητας.
Από τη γενική συνέλευσή της, την 10η Ιανου­αρίου 1910, γνωρίζουμε για την επιδιόρθωση του ετοιμόρ­ροπου αρρεναγωγείου της κοινότητας.

Η επέτειος της ίδρυσης της αδελφότητας, που συνοδεύονταν από εορτασμούς, ήταν η 30ή Ιανουαρίου. Στο διοικητικό συμβούλιο της 30ής Ιανουαρίου του 1911, όμως, αποφασίσθηκε να μετατεθεί ο εορ­τασμός την 1η Φεβρουαρίου, εορτή του αγίου Τρύφωνος. Την ημέρα αυτή τελούνταν από τον μητροπολίτη Μυριοφύτου και Περιστάσεως αρτοκλασία και μνημονεύονταν τα ονόματα των μελών της αδελφότητας.

Την 7η Φεβρουαρίου 1911 η διοίκηση της αδελφότητας απο­φάσισε να βρεί τρόπους για ν’ αυξήσει τους πόρους της. Για το σκοπό αυτό έστειλε επιστολές στους συμπατριώτες της, ακόμη και σ' αυτούς που ζούσαν στο εξωτερικό, ζητώντας την οικονομική βοήθειά τους. Πράγματι, οι ξενιτεμένοι κάτοικοι της Ηρακλείτσας σ' όλο τον κόσμο (Αμερική, Ιαπωνία, Αγγλία, Γαλλία, Αίγυπτο, Ελλάδα κ.α.) ανταποκρίθηκαν πρόθυμα στο κάλεσμα της αδελφότητας και προσέ­φεραν σημαντικά ποσά.
Οι δραστηριότητες της «Αδελφότητος Ηρακλείτσης ο Αγιος Γεώργιος» σταμάτησαν τα τέλη του 1912. Προφανώς η αδελφό­τητα, λόγω της έναρξης των Βαλκανικών Πολέμων και της απαρχής των διωγμών των Ελλήνων της Θράκης, διαλύθηκε, όταν οι κάτοικοι υποχρεώθηκαν να μεταβούν στη Λεύκη της Νίκαιας, από όπου επέστρεψαν το 1918. Τα οικονομικά όμως προβλήματα που αντιμε­τώπιζαν, πλέον, δεν επέτρεψαν στην αδελφότητα να επαναδραστηριοποιηθεί ούτε μετά το 1918.

Μια σειρά μικρά πετράδια στο στέμμα της Ανατολικής Θράκης υπήρξαν, αγαπητοί συμπατριώτες και συμπατριώτισσες, τα Γανόχωρα. Μια σειρά μικρά πετράδια, με μια μακραίωνη ιστορία κι έναν προαιώνιο, ελληνικό πολιτισμό, το τέλος του οποίου επήλθε όταν, τον Οκτώβριο του 1922, ολοκληρώθηκε η μεγάλη έξοδος του θρακικού Ελληνισμού από τις εστίες του. Τότε έσβησε η Μεγάλη Ιδέα του γένους μας, τότε άρχισε κι ολοκληρώθηκε γρήγορα από τους Τούρκους ο αφελληνισμός του πανάρχαιου εκείνου κομματιού της ελληνικής γης. Σε μας απομένει, όμως, το μεγάλο χρέος, να διατηρήσουμε άσβεστη την ιστορική μνήμη μας, να παραδειγματιστούμε από τα λάθη μας κι από τις συμφερολοντολογικές συμπεριφορές των ξένων, κύρια των «συμμάχων» μας και να επιτύχουμε και να διατηρήσουμε σαν κόρη οφθαλμού την ενότητα του λαού μας, ιδιαίτερα τώρα, που το Έθνος μας περνάει και πάλι δύσκολες στιγμές. Τέτοιες εκδηλώσεις, συνεπώς, σαν τη σημερινή, που επιτρέπουν στους παλιούς να θυμούνται και στους νέους να γνωρίζουν και να παραδειγματίζονται, αποτελούν την μεγαλύτερη εγγύηση για το ότι, όπως έλεγαν οι αδελφοί μας οι Πόντιοι, «η Ρωμανία κι αν επέρασεν, ανθεί και φέρει κι άλλο».


Ε) ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Βακαλόπουλος Κωνσταντίνος, Η θρακική έξοδος (1918-1922).
Βακαλόπουλος Κωνσταντίνος, Ιστορία της με΄ζονος Θράκης. Απ΄την πρώιμη Οθωμανοκρατία μέχρι τις μέρες μας.
Βακαλόπουλος Κωνσταντίνος, Ιστορία του Βόρειου Ελληνισμού. ΘΡΑΚΗ.
Βαλσαμίδης Πασχάλης, Η Μητρόπολη Μυριοφύτου και Περιστάσεως από τα τέλη του 19ουαιώνος έως το 1924.
Γεδεών Μανουήλ. Μνήμη Γανοχώρων.
Γερμίδης Άγγελος, τα Γανόχωρα της Ανατολικής Θράκης.
Δράκος Ευστράτιος, Τα Θρακικά, ήτοι Διάλεξις περί των εκκλησιαστικών επαρχιών Σηλυβρίας, Γάνου και Χώρας, Μετρών και Αθύρων, Μυριοφύτου και Περιστάσεως, Καλλιπόλεως και Μαδύτου».
Ζαφείρης Χρήστος, Μνήμης Οδοιπορία – Ανατολική Θράκη.
Κυριακίδης Κυριάκος, Η Ηρακλείτσα της Ανατολικής Θράκης.
Μαγκριώτης Ιωάννης. 1. Ο Ελληνισμός της Θράκης υπό την σουλτανικήν δουλείαν και 2. Ο διμέτωπος αγών του Ελληνισμού της Θράκης, (Αρχείον Θράκης, τόμος 34ος).
Μαμώνη Κυριακή, Σύλλογοι Θράκης και Ανατολικής Ρωμυλίας (1861-1922). Ιστορία και Δράση. (έκδοση Ι.Μ.Χ.Α.).
Παπαδάκη Βέρα, ο καταστρεπτικός σεισμός της νότιας Θράκης. (Συλλογές, Δεκέμβριο 1999).
Ψάλτης Στ. Η Θράκη και η δύναμις του εν αυτή ελληνικού στοιχείου, σελ. 164, (έκδοση Συλλόγου προς διάδοσιν ωφελίμων βιβλίων – Αθήναι 1919).


Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Θράκη, (Αρχείον του θρακικού, λαογραφικού και γλωσσικού θησαυρού, τόμος 22ος).